Κάποιος ευσεβής νομικός από την Αντιόχεια πήγε σ’ έναν έγκλειστο γέροντα και τον παρακάλεσε επίμονα να τον δεχτή και να τον κάνη μοναχό. Του λέει λοιπόν ο γέροντας:
-Αν θέλης να σε δεχτώ, πήγαινε πούλησε όλα τα υπάρχοντα σου και μοίρασε τα στους φτωχούς, σύμφωνα με την εντολή του Κυρίου.
Έφυγε ο αδελφός και έκανε ό,τι του είπε ο γέροντας. Μετά του λέει εκείνος:
-Έχεις να φυλάξης κι άλλη μια εντολή: Να μη μιλάς καθόλου.
Κι εκείνος συμφώνησε! Πέρασαν έτσι πέντε χρόνια, χωρίς να βγάλη μιλιά από το στόμα του! Άρχισαν τότε να τον τιμούν μερικοί πάρα πολύ. Γι’ αυτό του λέει ο γέροντας:
-Εδώ δεν μπορής να ωφεληθής. Θα σε στείλω σε κοινόβιο, στην Αίγυπτο.
Και τον έστειλε. Όμως δεν αναίρεσε την εντολή που του είχε δώσει. Κι εκείνος, τηρώντας την, έμεινε σιωπηλός.
Ο ηγούμενος που τον δέχτηκε, θέλησε να τον δοκιμάση αν είναι πραγματικά άλαλος ή όχι. Τον στέλνει λοιπόν σ’ένα θέλημα. Για να φθάση όμως εκεί έπρεπε να περάση κάποιο πλημμυρισμένο ποτάμι. Έτσι θ’ αναγκαζόταν, γυρνώντας, να πη πως δεν μπόρεσε να το περάση.
Στέλνει όμως μετά από κείνον κι έναν άλλο μοναχό, για να δη τί θα κάνη. Όταν έφτασε στο ποτάμι ο αδελφός που δεν μιλούσε, μη μπορώντας να περάση, γονάτισε. Πλησιάζει τότε ένας κροκόδειλος, τον παίρνει στην πλάτη του και τον μεταφέρει στην απέναντι όχθη!
Ο μοναχός, που είχε σταλή να δη τί θα κάνη, μόλις είδε το θαύμα, τρέχει και το αναγγέλει στον αββά και στους αδελφούς. Το άκουσαν κατάπληκτοι!
Έπειτα από λίγο καιρό εκοιμήθη ο μοναχός που δεν μιλούσε, και ο ηγούμενος του μοναστηριού μήνυσε στον γέροντα του: « Αν και μας έστειλες ένα μουγκό, αυτός ήταν ωστόσο άγγελος Θεού».
Και ο έγκλειστος γέροντας του απάντησε πως δεν ήταν άλαλος, αλλά, φυλάγοντας την εντολή που του είχε δώσει, έμενε πάντα σιωπηλός.

( Έαρ της ερήμου)

( Χαρίσματα και Χαρισματούχοι, Ι. Μονή Παρακλήτου, τόμος Γ΄, σελ.253-254)

Ο ΑΓΏΝΑΣ ΚΑΤΆ ΤΗΣ ΚΑΤΑΚΡΊΣΕΩΣ

Αν στραφούμε στον εαυτό μας, δεν θα κατακρίνουμε

-    Γέροντα, όταν βλέπω κάποια αταξία στο διακόνημα, κατακρίνω μέσα μου.
-    Εσύ, να κοιτάς την ευταξία την δική σου και όχι τις αταξίες των άλλων. Να είσαι αυστηρή με τον εαυτό σου και όχι με τους άλλους. Τί δουλειά έκανες σήμερα;
-    Ξεσκόνιζα.
-    Ξεσκόνιζες τους άλλους ή τον εαυτό σου;
-    Δυστυχώς τους άλλους.
-    Κοίταξε, θα αρχίσης να κάνης δουλειά στον εαυτό σου, όταν πάψης να ασχολήσαι με το τί κάνουν οι άλλοι γύρω σου. Αν ασχολήσαι με τον εαυτό σου και πάψης να ασχολήσαι με τους άλλους, θα βλέπης μόνον τα δικά σου σφάλματα και στους άλλους δεν θα βρίσκης κανένα σφάλμα. Τότε θα απελπισθής με την καλή έννοια από τον εαυτό σου και θα κατακρίνης μόνον τον εαυτό σου. Θα αισθάνεσαι την αμαρτωλότητά σου και θα αγωνίζεσαι να απαλλαγής από τις αδυναμίες σου. Ύστερα, όταν θα βλέπης στους άλλους κάποια αδυναμία, θα λές: «Μήπως εγώ ξεπέρασα τις αδυναμίες μου; Πώς λοιπόν έχω τέτοια απαίτηση από τους άλλους;». Γι’ αυτό να μελετάς και να παρακολουθής συνέχεια τον εαυτό σου, για να αποφεύγης την κρυφή υπερηφάνεια, και να έχης αυτομεμψία με διάκριση, για να αποφεύγης την εσωτερική κατάκριση· έτσι θα διορθωθής.
-     Γέροντα, ο Αββάς Ισαάκ γράφει: «Εάν αγαπάς την καθαρότητα, εισελθών έργασαι εν τη αμπέλω της καρδίας σου, εκρίζωσον εκ της ψυχής σου τα πάθη, έργασαι μη γνώναι κακίαν ανθρώπου»1. Τί εννοεί;
-    Εννοεί να στραφής στον εαυτό σου και να κάνης δουλειά στον εαυτό σου. Οι Αγιοι πώς αγίασαν; Είχαν στραφή στον εαυτό τους και έβλεπαν μόνον τα δικά τους πάθη. Με την αυτοκριτική και την αυτομεμψία που είχαν, έπεσαν τα λέπια από τα μάτια της ψυχής τους και έφθασαν να βλέπουν καθαρά και βαθιά. Έβλεπαν τον εαυτό τους κάτω από όλους τους ανθρώπους και όλους τους θεωρούσαν καλύτερους από τον εαυτό τους. Τα δικά τους σφάλματα τα έβλεπαν μεγάλα και τα σφάλματα των άλλων πολύ μικρά, γιατί έβλεπαν με τα μάτια της ψυχής τους και όχι με τα γήινα μάτια. Έτσι εξηγείται όταν έλεγαν: «Εγώ είμαι χειρότερος από όλους τους ανθρώπους». Τα μάτια της ψυχής τους είχαν καθαρίσει και είχαν γίνει διόπτρες, γι’ αυτό και έβλεπαν τα μικρά τους σφάλματα - τα ξυλαράκια - σαν δοκάρια. Εμείς όμως, ενώ τα σφάλματά μας είναι δοκάρια, δεν τα βλέπουμε ή τα βλέπουμε σαν ξυλαράκια . Κοιτάμε τους άλλους με το μικροσκόπιο και βλέπουμε τα δικά τους αμαρτήματα μεγάλα, ενώ τα δικά μας δεν τα βλέπουμε, γιατί δεν καθάρισαν τα μάτια της ψυχής μας.
Η βάση είναι να καθαρίσουν τα μάτια της ψυχής. Όταν ο Χριστός ρώτησε τον τυφλό: «πώς βλέπεις τώρα τους ανθρώπους;», εκείνος Του απάντησε: «σάν δένδρα»γιατί δεν είχε αποκατασταθή όλο το φως του. Όταν αποκαταστάθηκε όλο το φως του, τότε έβλεπε καθαρά. Θέλω να πω ότι ο άνθρωπος, όταν φθάση σε καλή πνευματική κατάσταση, όλα τα βλέπει καθαρά, όλα τα σφάλματα των άλλων τα δικαιολογεί, με την καλή έννοια, γιατί τα βλέπει με το θεϊκό μάτι και όχι με το ανθρώπινο.

(Αγἰου Παϊσἰου του Αγιορεἰτου Λὀγοι Ε῾. ΠΑΘΗ ΚΑΙ ΑΡΕΤΕΣ, σελ. 109-111)

Περιοδεύοντας τους Ερημίτες, διηγείται αλλού πάλι ο Παλλάδιος φτάσαμε κάποτε στην σκήτη του Αββά Ωρ, που ασκείτευαν πάνω από χίλιοι μοναχοί. Πατέρα και οδηγό τους είχαν αυτόν τον Όσιο. Μόλις φθάσαμε, μας υποδέχθηκε ο Γέροντας μ' ανυπόκριτη χαρά και αφού αντάλλαξε μαζί μας αδελφικό ασπασμό και είπε την συνηθισμένη για την περίσταση προσευχή, μας έπλυνε μόνος του τα πόδια. Ύστερα μας έβαλε να καθίσουμε κοντά του και μας είπε λόγια ωφέλιμα από τη Γραφή. Ήταν άνθρωπος βαθιά μελετημένος και φωτισμένος με τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος.
Μας προέτρεψε ακόμη, καθώς έκανε σ' όλους τους φιλοξενουμένους του, να μην πάρουμε σωματική τροφή προτού κοινωνήσουμε με τους αδελφούς τα Άχραντα Μυστήρια. Παρακολουθήσαμε λοιπόν τη Θεία Λειτουργία στο Κυριακό και κοινωνήσαμε μαζί τους. Ύστερα μας πήρε στην τράπεζα και κάθισε κοντά μας, για να μας χορτάσει- συγχρόνως με το φαΐ- και με την πλούσια διδαχή του.

Απόσπασμα επιστολής του Μεγάλου Βασιλείου σε κάποια ευγενή Πατρικία:
“Καλό και ωφέλιμο είναι να κοινωνείς κάθε ημέρα και να μεταλαμβάνει το Άγιο Σώμα και Αίμα του Χριστού, διότι αυτός ο ίδιος μας λέει: “Ο τρώγων μου την σάρκα και πίνων μου το αίμα έχει ζωήν αιώνιον” (Ιω. στ' 54). Ποιός λοιπόν αμφιβάλλει ότι συμμετέχοντας διαρκώς στην ζωή, δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά το ότι ζει πολυμερώς; Εμείς εδώ συνηθίζουμε να κοινωνούμε τέσσερις φορές την εβδομάδα, δηλαδή κάθε Κυριακή, Τετάρτη, Παρασκευή και Σάββατο και όποια άλλη μέρα τύχη μνήμη Αγίου”

(Γεροντικό, Σταλαγματιές απο την Πατερική Σοφία, Θεοδώρας Χαμπάκη, Εκδόσεις Ορθοδόξου Χριστιανικής αδελφότητας "ΑΓΙΑ ΛΥΔΙΑ", σελ.140-141)

195. Αν σε τριγυρίζουν οι νοητοί εχθροί και πέφτης σε πνευματική θλίψι, επικαλέσου ευθύς την Δέσποινά μας Υπεραγία Θεοτόκο. Είναι η Παντάνασσα, η βασίλισσα που κυριαρχεί πάνω σε όλες τις σκότιες δυνάμεις, όσες μας απειλούν και μπορεί να τις τρέψη σε φυγή. Και αυτό το κάνει από έλεος σ’ εμάς, τα τέκνα της.

196. Όλοι είμαστε ένα και έχουμε ένα Θεό κοινό Πατέρα μας. Αυτός φροντίζει για μας με άπειρο στοργή, «Εμβλέψατε εις τα πετεινά του ουρανού… Καταμάθετε τα κρίνα του αγρού… Εί δε τον χόρτον του αγρού… ο Θεός ούτως αμφιέννυσιν, ου πολλώ μάλλον υμάς, ολιγόπιστοι;» (Ματθ. στ’ 26, 28, 30). Ιδού μία αλήθεια απαραίτητος για όλους μας. Ας την εγκολπωθούμε! Ας έχουμε την ελπίδα μας στον Θεό για το κάθε τι. «Πάσαν την μέριμναν ημών επιρρίψαντες επ’ αυτόν, ότι αυτώ μέλει περί υμών» (Α’ Πετρ. ε’ 7). Πραγματικά, πώς θα ζούσαμε, αν ο Θεός δεν φρόντιζε για μας; Χωρίς τη Θεία Πρόνοια, θα είμαστε χαμένοι.

197. Η καρδιά μας είναι σαν σκοτεινή γη. Το Ευαγγέλιο είναι ο ήλιος, που φωτίζει και δίνει ζωή. Ώ Κύριε, ας λάμπει πάντοτε μέσα μας η αλήθειά σου.

(Η εν Χριστώ ζωή μου - Αγ. Ιωάννου της Κροστάνδης, εκδόσεις Παπαδημητρίου, σελ. 94-95)

192. Σκέφτηκες τι χάνεις, όταν προσκολλάσαι στα μηδαμινά και πρόσκαιρα του κόσμου τούτου; Σκέφθηκες από τι χαρίσματα στερείς τον εαυτό σου; Όλος ο ορατός κόσμος είναι ένα τίποτε μπροστά στην αξία της ψυχής σου. Λοιπόν, να τον λογαριάζης σαν ένα τίποτε. Συλλογίσου για ποιο σκοπό σε έφερε ο Θεός στη ζωή και τι ένδοξο προορισμό ανοίγει ενώπιόν σου. Για σένα κατέβηκε ο Υιός του Θεού στη γη. Για σένα δίδαξε. Για σένα θεληματικά πτώχευσε. Για σένα έκαμε θαύματα και προφήτευσε. Για σένα τέλεσε τον Μυστικό Δείπνο. Για σένα σταυρώθηκε, σηκώθηκε από τον τάφο και ανελήφθη στους ουρανούς. Για σένα ξανάνοιξε τον Παράδεισο.

193. Είμαστε όλοι ένα και οφείλουμε να αγαπάμε ο ένας τον άλλον. Η κλειστή καρδιά απέναντι στον πλησίον μας είναι αποτέλεσμα του Διαβόλου και των ενεργειών του. Κάθε προσκόλλησις στο εγώ είναι υπακοή στον Διάβολο.

194. Τι θέλει να μας εμπνεύση η Εκκλησία, τοποθετώντας στο στόμα μας προσευχές που απευθύνονται όχι από ένα πρόσωπο, αλλά από όλους; Θέλει να μας εμπνεύσει την αγάπη, που πρέπει να έχουμε μεταξύ μας, μιμούμενοι έτσι την Αγία Τριάδα, της οποίας τα Πρόσωπα είναι ενωμένα με την τέλεια αγάπη. «ἵνα πάντες ἓν ὦσι, καθὼς σύ, Πάτερ, ἐν ἐμοὶ κἀγὼ ἐν σοί, ἵνα καὶ αὐτοὶ ἐν ἡμῖν ἓν ὦσιν» (Ιω. ιζ’ 21).

(Η εν Χριστώ ζωή μου - Αγ. Ιωάννου της Κροστάνδης, εκδόσεις Παπαδημητρίου, σελ. 93-94)

27. Το Filioque έχει πρακτικότερες συνέπειες για την Εκκλησία;

Για την Ορθόδοξη Εκκλησία έχει. Στο θεολογικό επίπεδο, εκτός του ότι καταστρέφει το της «μοναρχίας πολυΰμνητον και θεοπρεπές κράτος», επιφέρον σύγχυση των υποστατικών ιδιωμάτων των προσώπων, υποτιμά σαφώς και το θεοπρεπές αξίωμα του παναγίου Πνεύματος. Πράγματι, αν το Πνεύμα το Άγιο δεν εξαρτάται από την ίδια πηγή (τον Πατέρα) όπως και ο Υιός, κατά διαφορετικό φυσικά τρόπο, αλλ΄ εξαρτάται και από δεύτερο παράγοντα (τον Υιό), τότε είναι υποδεέστερο του Υιού, και δεν έχει το αυτοτελές και ομόλογο προς τον Υιό, που θα είχε αν προερχόταν αμέσως από τον Πατέρα.

Για την ορθόδοξη όμως Εκκλησία η μείωση του Πνεύματος στο θεολογικό πεδίο, έχει αντίκτυπο και στο σωτηριολογικό. Αν το Πνεύμα δεν είναι ομότιμο και ισότιμο προς τον Υιό (και φυσικά προς τον Πατέρα), είναι δηλαδή δευτέρας τάξεως στην 'Αγία Τριάδα, τότε κινδυνεύει το έργο του στο πεδίο της σωτηρίας, σαν αρχής τελειωτικής του λυτρωτικού έργου του Χριστού, της Εκκλησίας και του αγιασμού των ανθρώπων. Αυτό για την Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία ζει και κινείται στη χάρη του 'Αγίου Πνεύματος, έχει φοβερές επιπτώσεις στην υπόστασή της. Οι αγώνες της κατά του Filioque δεν ήσαν ούτε είναι «περί όνου σκιάς», όπως ίσως θα νόμιζαν μερικοί, αλλ΄ αγώνες υπαρξιακοί, για τη διατήρηση της υποστάσεως και της ουσίας της και την επιτυχία των σωτήριων σκοπών και του λυτρωτικού δυναμισμού της.

Η Ορθοδοξία δεν μπορεί ν’ αποστεί του θεωτικού έργου του 'Αγίου Πνεύματος, στο οποίο ζει, διακρατείται και ελπίζει. Δεν είναι δε χωρίς λόγο, όταν στους ορθόδοξους ναούς το πλήρωμα της Εκκλησίας κάνει το σταυρό του, όταν απαγγέλλεται το Σύμβολο της Πίστεως και στο σημείο «το εκ τού Πατρός εκπορευόμενον». Το ζήτημα αυτό είναι βαθιά χαραγμένο στην πίστη και τη συνείδηση του ορθόδοξου λαού!

28. Τί σημαίνει ο τύπος εκπορεύσεως του Άγιου Πνεύματος «εκ Πατρός δι’ Υιού»;

Κατά τους ιερούς Πατέρες της Εκκλησίας το Πνεύμα το Άγιο «εκπορεύεται εκ Πατρός δι Υιού». Αυτός είναι ο συνήθης τύπος δια του οποίου εκφράζεται η πίστη της Εκκλησίας. Στο ζήτημα αυτό παρεμβαίνουσα η θεολογία διατυπώνει πολλούς και λεπτούς συλλογισμούς, οι οποίοι είναι δύσκολο να κατανοηθούν από τους πολλούς πιστούς, για τους οποίους γενικά η θεολογία είναι δύσκολη και δυσνόητη. Εμείς εδώ, αποφεύγοντας τις πολύπλοκες θεολογικές σκέψεις, θα δώσουμε μια βασική απάντηση, η οποία δεν εξέρχεται της διδασκαλίας του Δ' Ευαγγελίου (’Ιωαν. 15,26).

Η πρόθεση εκ γλωσσικά σημαίνει την αίτια εκ της οποίας γίνεται κάτι, ενώ η δια σημαίνει την αίτια δια της οποίας γίνεται κάτι. Στη θεολογική Τριάδα η εκ αναφέρεται στον Πατέρα εκ του οποίου το Πνεύμα εκπορεύεται αϊδίως, λαμβάνοντας παρ’ αυτού τη θεότητα («το εκ του Πατρός εκπορευόμενον», «ο παρά του Πατρός εκπορεύεται»).

Η δε πρόθεση δια αναφέρεται στον Υιό στο όνομα του οποίου πέμπεται το Πνεύμα στον κόσμο, χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει ότι ο Υιός είναι απλό υπηρετικό όργανο του Πατρός. Είναι φανερό ότι η δια στη σχέση της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος αναφέρεται στην οικονομική Τριάδα, δηλαδή στις εξωτερικές ενέργειες του Τριαδικού Θεού. Ότι αφετέρου η δια εκφράζει την ταυτότητα φύσεως μεταξύ Υιού και Πνεύματος είναι ομοίως φανερό. Σ’ αυτό στηρίζεται και το άλλο, ότι το Πνεύμα αναπαύεται στον Υιό («και εν Υίω αναπαυόμενον») και λέγεται «ίδιον του Υιού».\

(Ανδρέου Θεοδώρου «Απαντήσεις σε ερωτήματα συμβολικά», εκδόσεις Αποστολική Διακονία, σελ. 41-43)

25. Πώς κρίνεται το Filioque από ιστορική εκκλησιαστική άποψη;

Η εισαγωγή του στο Ιερό Σύμβολο της Πίστεως είναι πραξικοπηματική και αυθαίρετη. Οι όροι των οικουμενικών συνόδων είναι μνημεία αυθεντικά, αλάθητα και αμετακίνητα. Κανένας ιδιώτης ούτε και τοπικές σύνοδοι δεν έχουν το δικαίωμα, έστω και στο ελάχιστο, να τους μεταβάλλουν και να τους τροποποιήσουν. Μόνον άλλη οικουμενική σύνοδος μπορεί να το επιχειρήσει. Την άποψη αυτή κατοχυρώνει επίσημα η Γ' Οικ. Σύνοδος σε όσα αποφαίνεται: «Μηδενί εξείναι έτέραν πίστιν προφέρειν, ηγουν συγγράφειν η συντιθέναι παρά την όρισθείσαν παρά των 'Αγίων Πατέρων των εν Νίκαια συνελθόντων εν Άγίω Πνεύματι». Έτσι είδε το πράγμα και ο πρόεδρος της συνόδου Κύριλλος, ο οποίος σε επιστολή του προς τον Ιωάννη Αντιόχειας λέγει, ότι δεν επιτρέπεται «λέξιν άμείψαι των έγκειμένων εκείσε η μίαν γούν παραβήναι συλλαβήν»1. Η κακοποίηση του όρου της Γ' Οίκ. Συνόδου από τους παπικούς, εξωφρενική και ανεπίτρεπτη, επέφερε σάλο στην οικουμενική Εκκλησία, την οποία τελικά κατάφερε να διασχίσει.

26. Θεολογικά γιατί είναι αξιοκατάκριτο το Filioque;

Διότι καταστρέφει τη μοναρχία στη θεότητα και επιφέρει σύγχυση στα υποστατικά ιδιώματα των προσώπων.

Η μοναρχία στη θεότητα αποτελεί κορυφαία στιγμή του τριαδικού δόγματος της πίστεως, γύρω από την οποία διεξήχθησαν ισχυροί αγώνες στην αρχαία Εκκλησία. Το «Monarhiam tenemus» είναι γνωστό σύνθημα των αγώνων αυτών. Όπως είδαμε στα προηγούμενα, ο Πατήρ θεωρείται ως η πηγαία θεότητα. Απ’ αυτόν πηγάζουν τα αλλά δύο πρόσωπα της Τριάδος, ο Υιός δια της γεννήσεως και το Πνεύμα δια της εκπορεύσεως. Στην τάξη αυτή της Τριάδος διασφαλίζονται τόσο η ενότητα της φύσεως όσο και η ισοτιμία των προσώπων της Τριάδος. Έτσι ενόησε το πράγμα από παλαιά η Ορθόδοξη θεολογία. Το Filioque όμως αναιρεί την τάξη αυτή. Δεν καταστρέφει μεν την ενότητα της φύσεως, καταστρέφει όμως την τάξη των τριαδικών σχέσεων των προσώπων. Καταλύει τη μοναρχία στη θεότητα, εισάγοντας διαρχία στις σχέσεις της τριαδικής θεότητας. Αντί της μίας αρχής από την οποία ανελίσσεται η 'Αγία Τριάδα, έχουμε δύο αρχές. Ο Πατήρ παύει να είναι η μόνη πηγή της θεότητας, στην οποία τώρα προστίθεται ως παράλληλη πηγή και ο Υιός. Η εισαγωγή όμως και δεύτερης πηγής φέρει αναστάτωση και σύγχυση στα υποστατικά ιδιώματα των προσώπων. Το υποστατικό ιδίωμα του Υιού δεν είναι πια μόνο η γέννηση, αλλά και η εκπόρευση του δε 'Αγίου Πνεύματος η εκπόρευση δεν είναι εκ μόνο του Πατρός αλλά και εκ του Υιού.

Στη βάση αυτή της συγχύσεως των υποστατικών ιδιωμάτων διερωτάται κανείς γιατί η σύγχυση να μην επεκταθεί και περαιτέρω, δηλαδή ο Υιός να μη γεννά τον Πατέρα και το Πνεύμα να μην εκπορεύει τον Υιόν κ.λ.π.; Που θα χαράξουμε τη διαχωριστική γραμμή και που θα σταματήσουμε στην κατάλυση του δόγματος της 'Αγίας Τριάδος;

(Ανδρέου Θεοδώρου «Απαντήσεις σε ερωτήματα συμβολικά», εκδόσεις Αποστολική Διακονία, σελ. 40-41)

23. Τι είναι το Filioque;

Είναι αίρεση τριαδολογική, την οποία αποδέχονται από κοινού η Ρωμαϊκή Εκκλησία και οι Διαμαρτυρόμενοι. Ενώ κατά την ορθόδοξη θεολογία το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται εκ μόνον του Πατρός, κατά τη ρωμαϊκή αντίληψη το Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός και του Υιού (ex Patre Filioque). Η κακοδοξία του Filioque εισήχθη στο Σύμβολο της Πίστεως στην Ισπανία σε σύνοδο του Τολέδου το 589, προφανώς για να στηρίξει τη θεότητα του Λόγου, η οποία τότε καταπολεμούνταν σφοδρώς στη χώρα αύτη από το Δυτικογοτθικό Αρειανισμό. Αργότερα η προσθήκη πέρασε στη Γαλλία και κατόπιν στη Ρώμη, όχι βέβαια χωρίς αντίδραση. Είναι ενδεικτικό ότι ο πάπας Λέων ο Γ', προσκληθείς από τη σύνοδο του Ακυϊσγράνου να εκφέρει γνώμη υπέρ του Filioque, αποδοκίμασε την προσθήκη, εγγράψας ακέραιο το Σύμβολο σε δυό αργυρές πλάκες στο Βατικανό. Η κακοδοξία του Filioque και η προσθήκη του όρου στο ιερό Σύμβολο της Πίστεως συνετέλεσαν μεταξύ άλλων στο χωρισμό των αδελφών Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως, ο οποίος άρχισε επί Πατριάχου Κων/πολεως Φωτίου (Σχίσμα του 867) και συμπληρώθηκε επί Μιχαήλ Κηρουλαρίου (1054). Μετά το Σχίσμα το Filioque έγινε το κέντρο σφοδρών δογματικών ερίδων μεταξύ Ανατολής και Δύσεως και αφορμή συγγραφής —κυρίως από πλευράς της Ανατολικής Εκκλησίας— πλήθους αντιρρητικών και ελεγκτικών θεολογικών συγγραφών.

24. Έχει Γραφική θεμελίωση το Filioque;

Όχι, δεν έχει, άσχετο αν οι Ρωμαιοκαθολικοί προσπαθούν να το στηρίξουν στην αγία Γραφή. Περί της υποστάσεως και της ιδιωματικής σχέσεως του ‘Αγίου Πνεύματος ομιλεί κατά τρόπο σαφή και αναντίρρητο το ’Ιωαν. 15,26: «Όταν δε έλθη ο Παράκλητος όν εγώ πέμψω υμίν παρά του Πατρός, το Πνεύμα της αληθείας ο παρά του Πατρός εκπορεύεται..». Στο κλασικό αυτό χωρίο γίνεται διάκριση της αϊδίου εκπορεύσεως του Πνεύματος από τον Πατέρα και της υπό του Υιού η στο Όνομα του Υιού πέμψεως αυτού στον κόσμο, εκείνης μεν εκφραζόμενης δια του ενεστώτος «εκπορεύεται», αυτής δε δια του μέλλοντος «πέμψω». Η κατηγορηματική διδασκαλία της αγίας Γραφής, καταχωρήθηκε αυθεντικά και αλάθητα στο Ιερό Σύμβολο της συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως (381): «Το εκ του Πατρός εκπορευόμενον». Η πίστη εδώ της Εκκλησίας είναι σαφής και αναντίρρητη.

Κατά τους Παπικούς όμως τα ανωτέρω χωρία ομιλούν μεν περί εκπορεύσεως του Πνεύματος εκ του Πατρός, όμως δεν αποκλείουν ρητά και το Filioque. Δε λένε δηλαδή: «ο παρά μόνον του Πατρός εκπορεύεται» ή «το εκ μόνον του Πατρός εκπορευόμενον», αφήνοντας έτσι ανοικτή την υπόθεση του Filioque. Δε νομίζετε όμως ότι οι συλλογισμοί αυτοί των Παπικών είναι απλά θεολογικά τεχνάσματα; Γιατί, αντιστρέφοντας το συλλογισμό, θα μπορούσαμε κι εμείς να πούμε: Αν το Filioque είχε κάποια δυνατότητα στη σκέψη του Κυρίου, για ένα τόσο κορυφαίο σημείο του δόγματος δε θα έλεγε ρητά ο Σωτήρ: «ο παρά του Πατρός και του Υιού εκπορεύεται;» ή ο συνοδικός όρος: «το εκ του Πατρός και του Υιού εκπορευόμενον;». Γιατί ν’ αποκρύψει μια τόσο μεγάλη αλήθεια ο Κύριος; Μήπως για να δημιουργήσει ζητήματα στην Εκκλησία του;

Στο πνεύμα τέλος του χωρίου του Ιωάννου (15,26), δηλαδή της αϊδίου εκπορεύσεως εκ του Πατρός και της εν χρόνω πέμψεως υπό του Χριστού πρέπει να ερμηνευθεί και το χωρίο Ίωαν. 16,13-15: Όταν δε έλθη εκείνος, το Πνεύμα της αλήθειας, οδηγήσει υμάς εις πάσαν την αλήθειαν· ου γαρ λαλήσει άφ’ εαυτού, αλλ΄ όσα αν ακούση λαλήσει, και τα ερχόμενα αναγγελεί υμίν». Στο χωρίο όμως αυτό στηρίζουν και οι Ρωμαιοκαθολικοί την περί Filioque διδασκαλία τους, συνδέοντας στενά στο πρόσωπο του Χριστού την εκπόρευση και την αποστολή του Αγίου Πνεύματος.

(Ανδρέου Θεοδώρου «Απαντήσεις σε ερωτήματα συμβολικά», εκδόσεις Αποστολική Διακονία, σελ. 38-40)

21. Είναι κατανοητό δια τον λόγου το δόγμα της 'Αγίας Τριάδος;

Όχι, δεν είναι κατανοητό. Το περί Τριάδος δόγμα, ως και το της ενανθρωπήσεως του Λόγου και της θείας ευχαριστίας αποτελούν τα κορυφαία μυστήρια του Θεού, στα οποία αδυνατεί να προσεγγίσει γυμνός ο ανθρώπινος λόγος. Είναι αλήθειες απόκρυφες και αδιάγνωστες. Ο ανθρώπινος λόγος ασθμαίνει στη προσπάθεια του να τις περιλάβει και να τις κατανοήσει. Τα φτερά του είναι λίγα στο πέταγμα προς το υπερβατικό και ακατάσχετο. Το πώς μπορούμε να εναρμονίσουμε την ενότητα της θείας ουσίας με την τριαδικότητα των προσώπων, το πώς δηλαδή ο ένας στην ουσία Θεός υπάρχει ολόκληρος σε τρεις ξεχωριστές υποστάσεις χωρίς ωστόσο να υπάρχουν και τρείς θεοί ή χωρίς να συγχέωνται και ν’ αφανίζονται τα πρόσωπα, είναι κάτι που μας προσπερνά και μας αφήνει πίσω, κλεισμένους ερμητικά στο κέλυφος της σύμφυτης αδυναμίας μας. Η γνώση της αλήθειας αυτής είναι για μας πολύ σημαντική για να γνωρίζουμε τα όρια και την αντοχή της φύσεώς μας μπροστά στο μυστήριο του Θεού, μέχρι που μπορούμε να προχωρήσουμε στην έρευνα του μυστηρίου και πότε να σταματήσουμε, για να μη χάσουμε στο τέλος το μυαλό μας. Και για έναν άλλο λόγο να μη στενοχωριόμαστε όταν οι άλλοι μας ζητούν να τους αποδείξουμε λογικά το δόγμα του τριαδικού Θεού κι εμείς φυσικά αδυνατούμε να τους απαντήσουμε. Να έχουμε την αίσθηση ότι μόνο δια της πίστεως και με το φωτισμό του παναγίου Πνεύματος μπορούμε να δεχτούμε λιγοστές μόνο ακτίνες από το φως που περιβάλλει την αδιάγνωστη ουσία του Θεού.

Βέβαια ο ανθρώπινος λόγος, επειδή είναι στη φύση του να ερευνά και μάλιστα τα κορυφαία και δύσκολα ζητήματα της υπάρξεώς του, δεν κάθεται με σταυρωμένα τα χέρια μπροστά στο υπερλογικό μυστήριο του Θεού, προσπαθώντας με ό,τι διαθέτει να το εξηγήσει εξωτερικά και να το κάνει σαφέστερο στην ανθρώπινη διάνοια. Από παλαιά δε, προσπάθησε να το διασαφήσει με παραδείγματα από τη φυσική εμπειρία, την ψυχολογία και την ηθική. Κατά τη γνώμη μου προσφυέστερο παράδειγμα είναι το ηλιακό φως, την αναλογία του οποίου χρησιμοποιεί και το ιερό Σύμβολο της Πίστεως: «Φως εκ φωτός». Του παραδείγματος του φωτός έκαναν χρήση και οι αρχαίοι Απολογητές στις γραφές τους προς τους εθνικούς. Όπως - έλεγαν - όταν ανάψεις από μια αναμμένη λαμπάδα δύο άλλες λαμπάδες, έχουμε τρεις ξεχωριστές λαμπάδες που όμως φέρουν το ίδιο φως, έτσι και στην 'Αγία Τριάδα έχουμε τρία ξεχωριστά πρόσωπα στα οποία υπάρχει απαράλλακτη η μία θεία ουσία. Το παράδειγμα αυτό έχε φυσικά κάποια άξια, χωρίς όμως αυτό - καθώς και τα λοιπά παραδείγματα - να μπορούν να εξαντλήσουν το αβυσσώδες μυστήριο του Θεού. Είναι απλές αναλογίες, αναγκαίες και χρήσιμες για το μυαλό μας.

22. Τί φρονούν περί του τριαδικού Θεού οι Προντεστάντες;

Οι μεγάλες προτεσταντικές κοινότητες δέχονται ορθώς το δόγμα του τριαδικού Θεού. 'Ορισμένες μόνο παραφυάδες ανανέωσαν τις αρχαίες αντιτριαδικές αιρέσεις, ελαυνόμενες από το φιλελεύθερο ορθολογιστικό πνεύμα που είναι διάχυτο στην προτεσταντική θεολογία, η οποία κατά τις αρχές του αιώνα μας είχε ανατρέψει ολόκληρο σχεδόν το σύστημα των χριστιανικών αληθειών.

Έτσι οι Αρμινιανοί, αν και δεν αρνούνται ολότελα το τριαδικό δόγμα επαναλαμβάνουν την αρχαία κακοδοξία περί υποταγής των προσώπων (Subordinatio), ισχυριζόμενοι ότι ο Πατήρ, ως η κεντρική θεότητα, υπερέχει των δυο άλλων προσώπων, λόγω τάξεως (ordo) και δυνάμεως (pοlestas) και αξιώματος (dignitatis)· τα δε αλλά δυο πρόσωπα, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα, ό,τι έχουν, τη θεότητα δηλαδή και τις θείες ιδιότητες, δεν τα έχουν ομοίως και ομοταγώς (προς τον Πατέρα), αλλά κατά τρόπο υποτάξεως. Μεγαλύτερο, λένε, είναι το γεννάν από το γεννάσθαι, και το προβάλλειν από το εκπορεύεσθαι. Ανάλογες αντιλήψεις στην αρχαιότητα οδήγησαν, ως γνωστό, στον Αρειανισμό.

Οι δε Σωκινιανοί αρνήθηκαν εντελώς το τριαδικό δόγμα, το οποίο, κατ’ αυτούς, αντιβαίνει στη Γραφή αλλά κυρίως στον ορθό λόγο. Το δεύτερο αυτό είναι φυσική συνέπεια για όσους θέτουν την ανθρώπινη διάνοια ως μέτρο κρίσεως των πραγμάτων της πίστεως. Όπως ήδη έχουμε παρατηρήσει, δεν είναι δυνατό το μυαλό του ανθρώπου να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα, να καταλάβει δηλαδή πώς σε μια και την αυτή ουσία μπορούν να υπάρχουν τρία ξεχωριστά πρόσωπα χωρίς ωστόσο να υπάρχουν και τρεις θεοί. Κάτι τέτοιο δεν μπορούμε να το πιάσουμε με τίποτε. Στην αγία δε Γραφή αντιβαίνει – λέγουν - διότι όχι μόνο σε κανένα σημείο της δεν λέγεται σαφώς ότι ο Θεός είναι Τριαδικός, από δε τη συμπαράθεση των τριών προσώπων δεν συνάγεται ότι αυτά υπάρχουν αναγκαίως και στη θεία ουσία. Το μόνο γνήσιο δίδαγμα της Γραφής είναι ότι ο Πατήρ είναι κατά κυριολεξία Θεός, τα δε αλλά δύο πρόσωπα λέγονται έτσι καταχρηστικώς. Ο Ιησούς Χριστός λέγεται Θεός ή Υιός του Θεού ως άνθρωπος, ο οποίος γεννήθηκε θαυμαστώς και εστάλη από το Θεό στον κόσμο για να διδάξει τις αιώνιες αλήθειες και να δώσει απαράμιλλο πρότυπο βίου ηθικού, και ο οποίος, αφού αναλήφθηκε στους ουρανούς, έγινε βασιλιάς του νέου Ισραήλ, τιμώμενος και λατρευόμενος από τους πιστούς. Το δε Άγιο Πνεύμα δεν είναι πραγματικό πρόσωπο αλλά δύναμη του Θεού, αγιάζουσα τον άνθρωπο. Οι αντιλήψεις αυτές ακούονται σήμερα πολύ και από τους Μάρτυρες του Ιεχωβά.

(Ανδρέου Θεοδώρου «Απαντήσεις σε ερωτήματα συμβολικά», εκδόσεις Αποστολική Διακονία, σελ. 35-38)

"Ο Γέροντας να είναι στη σκιά"
Η παιδαγωγική τέχνη του ήταν ανεπανάληπτη. Δεν ήταν αυταρχική και εξουσιαστική,
ώστε να προκαλέσει προσωπικές εξαρτήσεις, προσκολλήσεις ειδωλοποιήσεις,
που συχνά καταλήγουν σε επαναστάσεις ανεξαρτησίας. Δεν ήταν δειλή και εξουθενωτική,
ώστε να προκαλέσει ανασφάλειες, φοβίες και άγχη. Δεν ήταν ανθρωποκεντρική, με τις ποικίλες ιδιορρυθμίες,
αυθαιρεσίες και αδυναμίες της. Ο Γέροντας δεν καλλιεργούσε τη προσωπολατρεία, με τη μορφή της "Γεροντολατρείας",
δεν επεδίωκε να συνδέσει τους πολυπληθείς επισκέπτες του με το πρόσωπό του, δεν ήθελε να αποκτήσει "πνευματική φατρία",
δεν ήθελε να αποκτήσει "οπαδούς". Αντίθετα, με τη θεοανθρωποκεντρική πορεία του, ζώντας ο ίδιος "εν Χριστώ",
προσπαθούσε, με διακριτικό ζήλο, να συνδέσει ολοκληρωτικά τις ανθρώπινες ψυχές με το Χριστό,
να γίνει νυμφαγωγός τους προς τον ουράνιο Νυμφίο, μένοντας ο ίδιος στο περιθώριο και στη σκιά, γιατί γνώριζε,
ότι μόνον έτσι εξασφαλίζεται η σωτηρία.
[Γ 421]

ΓΚΡΙΝΙΑ
"Γέροντα, δεν μπορώ είναι γκρινιάρης!"
Του είπα κάποτε:-Γέροντα, δεν μπορώ να συνεργασθώ μ' αυτόν τον αδελφό… είναι γκρινιάρης.-Μωρέ εσύ έχεις εγωισμό.
Το ξέρεις; Απ' αυτόν τα παθαίνεις όλα. -Το ξέρω, Γέροντα, τον έχω από μικρός.
Εύχεσθε να μου δώσει ο Θεός ο ταπείνωση στην καρδιά μου. -Όταν η καρδιά έχει την αγία ταπείνωση,
όλα τα βλέπει καλά και ζεί στην επίγεια Άκτιστη Εκκλησία του Θεού από τώρα.
-Ταπείνωση όχι αυτή που τη λέμε με λόγια, ούτε αυτή που νομίζουμε ότι αποκτήσαμε.
Η ταπείνωση η αγία, είναι δώρο Θεού στην ψυχή. Το δίνει ο Θεός όταν εύρει καθαρή προετοιμασία.
Τότε επιβλέπει με ευχαρίστηση και έλκει την ψυχή αυτή προς Εαυτόν.
-Λοιπόν κι εσύ μη λες "αυτός είναι γκρινιάρης, αυτός ζηλιάρης, αυτός θυμώνει" κ.λ.π.
Μη λες "δεν μπορώ να κάνω μαζί του, δεν κάνω ποτέ". Αυτός δεν είναι τρόπος.
Αυτό δεν είναι ορθόδοξο, δεν είναι χριστιανικό. Έτσι δεν είσαι καθόλου στην αγάπη του Θεού.
Έτσι ξεχωρίζεις τον εαυτό σου από τη χάρη του Θεού, διότι τον ξεχώρισες από τους αδελφούς σου.
Αντίθετα, θα παραβλέπεις τις αδυναμίες τους και χωρίς να τις μιμείσαι, θα γίνεσαι ένα με αυτούς στη συνεργασία.
Ό,τι θέλουν και όπως το θέλουν. Έτσι το θέλουν; Έτσι. Αλλιώς; Αλλιώς. Μ
ε αυτό τον τρόπο καταστρέφονται τα τείχη που μας χωρίζουν από τους αδελφούς μας.
Έτσι συνδεόμεθα με το Χριστό. Όσο πιο πολύ συνδέεσαι καθημερινά με τους αδελφούς σου,
τόσο περισσότερο εισέρχεσαι μυστικά μέσα στην αγάπη του Χριστού.
[Ά 59π.]

"Η αντιμετώπιση της γκρίνιας με προσευχή"
Ο Γέροντας μου είπε:"Μωρέ, ο Χριστός είπε τους εχθρούς να αγαπάμε.
Το καταλαβαίνεις αυτό; Μεγάλο πράγμα να αγαπάμε όλους και να προσευχόμαστε γι' αυτούς.
Πείραξε έναν από σας ο διάβολος. Τον κάνει ανήσυχο, γκρινιάρη, ταραχοποιό.
Αν οι άλλοι δεν είναι έτοιμοι σε προσευχή, η ταραχή μεταδίδεται σε όλους.
Αντίθετα, αν ένας προσεύχεται για τους άλλους, η ταραχή περιορίζεται.
Ακτινοβολεί τη χάρη του Θεού, και δι' αυτού, η Χάρις εξαπλούται σ' όλο το περιβάλλον του και το αγιάζει".
[Ά 63]

(Ανθολόγιο Συμβουλών, Άγιος Πορφύριος, σελ.132-135)