…Αν όμως εμπιστευόμαστε τη διαίσθηση μας για πράγματα υπέρτατης σημασίας, τότε το κάθε λάθος μπορεί να απειλήσει τον άνθρωπο ακόμη και με απώλεια. Με την έννοια λοιπόν αυτή να υπακούς στην πείρα των αρχαίων ασκητών, που δεν επιτρέπει να εμπιστευόμαστε σε τέτοιο βαθμό τη διαίσθηση μας. Δυστυχώς στον κόσμο γίνεται διαρκώς αυτό το λάθος. Πρέπει αναπόφευκτα να χειραγωγούμαστε με το "όργανο" εκείνο που έχουμε. Είτε βέβαιοι είτε όχι, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το καρδιακό μας ραντάρ. Οπωσδήποτε όμως οφείλουμε να υπερνικήσουμε την αυτοπεποίθησή μας με δύσκολο αγώνα, ψυχικό και διανοητικό. Η διαίσθηση μας θα ήταν απολύτως ορθή, αλάθητη, αν ήμασταν ολότελα άγιοι. Αν όμως δεν έχουμε φθάσει σε αυτή την αγιότητα, τότε και η διαίσθηση μας, όπως και η λογική μας, δεν λειτουργούν εντελώς σωστά. Κάπου έγραφα ότι τα συμπεράσματα της λογικής μας παρουσιάζονται σε μας με «ψυχολογικό και αυθόρμητο» τρόπο ως τα πιο οφθαλμοφανή και αναμφίβολα. Αν όμως συλλογισθούμε πράγματι βαθύτερα μήπως είναι έτσι αυτό, τότε θα πεισθούμε ότι δεν μπορεί να συμβαίνει αυτό με μας. Γιατί; Διότι βεβαίως για τον άνθρωπο το ζητούμενο αληθινά και αποκλειστικά είναι μόνο η απολύτως δίκαιη κρίση. Γι’ αυτήν όμως είναι απαραίτητο να κατέχουμε τη Θεία Παγγνωσία, που εμείς δεν έχουμε.

Στη λογική μας σκέψη υπάρχει μία ανυπέρβλητη ατέλεια: Εκείνα τα επιχειρήματα που κατέχουμε ή εκείνες οι αρχές, με βάση τις οποίες βγαίνουν τα συμπεράσματα, ποτέ δεν αποδεικνύονται στην πράξη επαρκή. Στην ασήμαντη καθημερινότητα της υπάρξεώς μας ακόμη και τέτοια λογική με τα ανεπαρκή αυτά συμπεράσματα είναι κάπως ωφέλιμη. Αλλά στην αναζήτηση της αιώνιας Αλήθειας βγαίνουμε από τα όρια όλων εκείνων που βλέπουμε ή ακόμη και νοούμε. Και αυτό δεν μας επιτρέπεται να το ξεχνούμε. Συνεπώς, χωρίς περαιτέρω επεξηγήσεις, επίτρεψέ μου να σου συστήσω να μετριάσεις την εμπιστοσύνη στη διαίσθηση σου…

(Αρχιμ. Σωφρονίου, «Γράμματα στη Ρωσία», Έκδοσις Ι.Μ. Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ)

Γράφει ο Αρχιμ. Ζαχαρίας για τις τελευταίες ημέρες της ζωής του:

Τέσσερις μέρες πριν πεθάνει έκλεισε τα μάτια του και δεν ήθελε να μας μιλήσει περαιτέρω. Το πρόσωπό του ήταν φωτεινό κι όχι θλιμμένο, αλλά γεμάτο ένταση. Είχε την ίδια έκφραση, όπως όταν θα τελούσε τη λειτουργία. Δεν άνοιγε τα μάτια του, ούτε πρόφερε λέξεις αλλά σήκωνε το χέρι του ευλογώντας μας. Μας ευλογούσε χωρίς λόγια κι εγώ κατάλαβαινα ότι θα έφευγε. Έτσι δεν ήθελα να τον απασχολώ. Προηγουμένως συνήθιζα να προσεύχομαι ώστε ο Θεός να επεκτείνει το γήρας του, όπως λέμε στη λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου «το γήρας περικράτησον». Αλλά κατά τη διάρκεια εκείνων των ημερών είδα ότι έφευγε κι έτσι άρχισα να λέγω: «Κύριε δώρισε στο δούλο σου πλουσίαν είσοδον στη βασιλεία σου». Προσευχόμουν χρησιμοποιώντας τα λόγια του αποστόλου Πέτρου, όπως διαβάζουμε στη Β’ Επιστολή του (Β’ Πέτρου α’ 11).

Έτσι έλεγα επιμόνως:«Θεέ μου, δώρισε πλουσίαν είσοδον στο δούλο σου και τοποθέτησε την ψυχή του μαζί με τους Πατέρες του» και ονόμαζα όλους τους συντρόφους του ασκητές που ήξερα ότι είχε στο Αγιον Όρος, αρχίζοντας από τον Άγιο Σιλουανό και μετά όλους τους άλλους.

Την τελευταία μέρα πήγα να τον δω στις έξι το πρωί. Ηταν Κυριακή και τελούσα την πρωινή λειτουργία, ενώ ο πάτερ Κύριλλος μαζί με τους άλλους ιερείς θα τελούσαν τη δεύτερη. Αντιλήφθηκα ότι επρόκειτο να μας αφήσει τη μέρα εκείνη. Πήγα και άρχισα την Πρόθεση. Οι Ώρες άρχισαν στις εφτά και μετά ακολούθησε η λειτουργία. Είπα μόνο τις ευχές της Αναφοράς, διότι στο μοναστήρι μας έχουμε τη συνήθεια να τις διαβάζουμε εκφώνως. Για τις υπόλοιπες η προσευχή μου ήταν συνεχώς: «Κύριε, δώρισε πλουσίαν είσοδο στη βασιλεία σου στο δούλο σου». Η λειτουργία εκείνη ήταν διαφορετική απ' όλες τις άλλες. Τη στιγμή που είπα «Τα άγια τοις αγίοις» ο πάτερ Κύριλλος εισήλθε το ιερό. Κοιτάξαμε ο ένας τον άλλο, άρχισε να κλαίει κι εννόησα ότι ο πάτερ Σωφρόνιος είχε φύγει. Ρωτώντας ποια ώρα είχε αναχωρήσει ήξερα ότι ήταν η ώρα που διάβαζα το ευαγγέλιο.

Πήγα παράμερα, διότι ο πάτερ Κύριλλος ήθελε να μιλήσει μαζί μου και μου είπε: «Μετάδωσε την Κοινωνία στους πιστούς και μετά ανακοίνωσε την αναχώρηση του πατρός Σωφρονίου και κάνε το πρώτο Τρισάγιο θα κάνω το ίδιο στη δεύτερη λειτουργία». Έτσι διαμοίρασα τον Αμνό και μετάλαβα· μετέδωσα στους πιστούς τη Θεία Κοινωνία και τελείωσα τη Θεία Λειτουργία. Δεν γνωρίζω πώς τα κατάφερα. Μετά βγήκα έξω και είπα στον κόσμο:

«Αγαπητοί μου αδελφοί, ο Χριστός ο Θεός μας είναι το σημείο του Θεού για όλες τις γενεές αυτής της εποχής, διότι στα λόγια του βρίσκουμε τη σωτηρία και τη λύση κάθε ανθρώπινου προβλήματος. Και τώρα πρέπει να κάνουμε όπως μας διδάσκει η λειτουργία, δηλαδή να ευχαριστήσουμε, να ικετεύσουμε, να παρακαλέσουμε. Έτσι ας ευχαριστήσουμε το Θεό που μας έχει δώσει τέτοιο πατέρα κι ας προσευχηθούμε για την ανάπαυση της ψυχής του». «Ευλογητός ο Θεός ήμων …;», κι άρχισα το Τρισάγιο. Τον βάλαμε στην εκκλησία για τέσσερις μέρες, διότι η Κρύπτη δεν ήταν ακόμη τελειωμένη κι ο τάφος δεν είχε ακόμην κτισθεί. Τον αφήσαμε ακάλυπτο στην εκκλησία για τέσσερις μέρες και συνεχώς διαβάζαμε τα άγια Ευαγγέλια από την αρχή ως το τέλος, ξανά και ξανά, όπως είναι το έθος για ιερείς. Διαβάζαμε τα άγια ευαγγέλια και διαβάζαμε Τρισάγια καιι άλλες προσευχές. Είχαμε τις ακολουθίες, τη λειτουργία, αυτός ήταν εκεί, στη μέση της εκκλησίας για τέσσερις μέρες.

Ήταν σαν Πάσχα, ήταν τέτοια όμορφη κι ευλογημένη ατμόσφαιρα! Κανένας δεν έδειξε οποιανδήποτε υστερία, καθένας προσευχόταν με έμπνευση. Είχα ένα φίλο αρχιμανδρίτη που συνήθιζε να έρχεται στο Μοναστήρι κάθε χρόνο και να περνά λίγες εβδομάδες κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, τον πατέρα Ιερόθεο Βλάχο, ο οποίος έγραψε το βιβλίο «Μια βραδιά στην έρημο του Αγίου Όρους». Τώρα είναι μητροπολίτης Ναυπάκτου. Έφτασε μόλις έμαθε ότι ο πάτερ Σωφρόνιος πέθανε. Αισθάνθηκε την ατμόσφαιρα και μου είπε: «Αν ο πάτερ Σωφρόνιος δεν είναι άγιος, τότε δεν υπάρχουν άγιοι». Έτυχε να έχουμε μερικούς μοναχούς από το Άγιον Όρος, οι οποίοι ήρθαν για να δουν τον πάτερ Σωφρόνιο, μα δεν τον βρήκαν ζωντανό. Ο πάτερ Τύχων από τη Σιμωνόπετρα ήταν ένας από αυτούς. Κάθε φορά πού έρχονταν Έλληνες στην Αγγλία για ιατρικούς λόγους είχαν την συνήθεια να έρχονται στο Μοναστήρι για να τους διαβαστεί μια προσευχή από τον πάτερ Σωφρόνιο, διότι πολλοί είχαν θεραπευθεί.

Την τρίτη ή την τέταρτη μέρα μετά το θάνατο του π. Σωφρονίου ήρθε μια οικογένεια με ένα παιδί δεκατριών χρονών. Είχε όγκο στον εγκέφαλο κι η εγχείρηση του ήταν καθορισμένη για την επόμενη μέρα. Ο πάτερ Τύχων ο Σιμωνοπετρίτης ήλθε και μου είπε: «Αυτοί οι άνθρωποι είναι πολύ λυπημένοι ήρθαν και δεν βρήκαν τον πάτερ Σωφρόνιο. Γιατί δεν διαβάζεις μερικές προσευχές για το παιδί»; Του είπα: «ας πάμε μαζί. Έλα και κάνε μου τον αναγνώστη. Θα διαβάσουμε μερικές προσευχές στο άλλο παρεκκλήσι». Πήγαμε και διαβάσαμε τις προσευχές για το παιδί και στο τέλος ο πάτερ Τύχων είπε: «Ξέρεις, γιατί δεν περνάτε το παιδί κάτω από το φέρετρο του πάτερ Σωφρονίου; Θα θεραπευθεί. Χάνουμε το χρόνο μας διαβάζοντας προσευχές». Του απάντησα ότι δεν μπορούσα να το κάνω αυτό, διότι ο κόσμος μπορούσε να πει ότι μόλις έχει πεθάνει και ήδη προσπαθούμε να προωθήσουμε την αγιοποίηση του.

«Να το κάνεις εσύ», του είπα. «Είσαι Αγιορείτης μοναχός. Δεν θα πει κανένας τίποτε». Πήρε το αγόρι από το χέρι και το πέρασε κάτω από το φέρετρο. Την επομένη έκαναν εγχείρηση στο παιδί και δεν βρήκαν τίποτε. Έκλεισαν το κρανίο και είπαν: «Λανθασμένη διάγνωση. Θα ήταν πιθανώς φλόγωση». Έτυχε το παιδί να συνοδεύεται από ένα γιατρό από την Ελλάδα, που είχε τις πλάκες ακτίνων Χ που έδειχναν τον όγκο, που τους είπε: «Ξέρετε καλά τι σημαίνει αυτή η «λανθασμένη διάγνωση». Το παιδί μεγάλωσε. Τώρα είναι 27 χρονών και είναι πολύ καλά.

(Αρχ. Ζαχαρίας – Μετάφραση Θ. Κυριάκου, "Οι τελευταίες μέρες του Γέροντος Σωφρονίου" (†11 Ιουλίου 1993), περιοδικό "Παρά την Λίμνην", Μηνιαία έκδοση Εκκλησίας Αγίου Δημητρίου Παραλιμνίου, περίοδος β΄, έτος ιη΄, αρ. 7, Ιούλιος 2008)

Η διδασκαλία για την προσοχή και τη σωτήρια δυσπιστία που πρέπει να έχουμε στις εμφανίσεις των πνευμάτων, είναι αποδεκτή απ’ όλη την Εκκλησία. Αποτελεί μία από τις πνευματικές της παραδόσεις, την οποία οι πιστοί πρέπει να τηρούν με ακρίβεια και επιμέλεια.

Οι ιεροί Ξανθόπουλοι λένε: «Μην παραδεχθείς ποτέ ό,τι και να δεις, αισθητό ή νοερό, μέσα σου ή απ’ έξω, ακόμα κι αν είναι η όψη τάχα του Χριστού ή μορφή αγγέλου ή αγίου ή ένα φωτεινό αποτύπωμα που σχηματίζεται ως φαντασία στον νου, αλλά να μείνεις δύσπιστος και επιφυλακτικός σ' αυτό, ακόμα κι αν πρόκειται για κάτι αγαθό» (Καλλίστου και Ιγνατίου των Ξανθοπούλων, Μέθοδος και κανων συν Θεω ακριβής..., 73).

Στο Γεροντικό διαβάζουμε πώς εμφανίστηκε σε κάποιον μοναχό ο διάβολος μεταμορφωμένος σε φωτεινό άγγελο και του είπε:
- Εγώ είμαι ο Γαβριήλ, και μ' έστειλε σ' εσένα ο Θεός.
Ο μοναχός αποκρίθηκε:
- Για κοίτα μήπως σ' έστειλε σε κάποιον άλλο, γιατί εγώ είμαι αμαρτωλός και ανάξιος να δω άγγελο.
Ντροπιασμένος απ’ αυτή την απάντηση ο πονηρός, αμέσως έγινε άφαντος.

Γι' αυτό λένε οι γέροντες, ότι, κι αν ακόμα εμφανιστεί σε κάποιον πραγματικός άγγελος, ας μην τον δεχθεί, αλλά ας ταπεινωθεί, λέγοντας:
«Δεν είμαι άξιος να δω άγγελο, γιατί ζω μέσα στις αμαρτίες».

Ο όσιος Νείλος ο Ασκητής γράφει: «Μην επιθυμείς να δεις αισθητά αγγέλους ή δυνάμεις ή τον Χριστό, μην τυχόν και φτάσεις σε τέτοια κατάσταση φρενών, ώστε να δεχθείς λύκο αντί για βοσκό και να προσκυνήσεις τους εχθρούς δαίμονες. Αρχή της πλάνης του νου είναι η κενοδοξία, από την οποία παρακινείται ο νους και προσπαθεί να περιγράφει το θείο με μορφές και σχήματα» (Περί προσευχής κεφ. 115, 116).

Ο όσιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης, νουθετώντας τους ησυχαστές, γράφει: «Πρόσεξε τι θέλω να γνωρίζεις με ακρίβεια για την πλάνη, ώστε να φυλάγεσαι απ’ αυτήν, μην τυχόν από άγνοια πάθεις μέγιστη βλάβη και χάσεις την ψυχή σου. Το αυτεξούσιο του ανθρώπου εύκολα κλίνει σε κοινωνία με τους δαίμονες, και μάλιστα το αυτεξούσιο των ανθρώπων που δεν έχουν πείρα, και είναι σαν να κυβερνιούνται απ’ αυτούς. Γιατί κοντά και γύρω στους αρχαρίους και τους ιδιορρύθμους περιφέρονται οι δαίμονες, ετοιμάζοντας παγίδες λογισμών και λάκκους πτώσεων και Όλεθρο διαμέσου φαντασιών...

» Εσύ, λοιπόν, αν ησυχάζεις σωστά, προσδοκώντας να είσαι μαζί με τον Θεό, ποτέ να μην παραδεχθείς ό,τι κι αν δεις, αισθητό ή νοερό, εξωτερικά ή εσωτερικά, ακόμα και οπτασία του Χριστού ή δήθεν αγγέλου ή μορφή αγίου, ή να φαντάζεσαι φως με τον νου σου ή να δίνεις σ' αυτόν σχήμα. Γιατί και ο ίδιος ο νους έχει από τη φύση του τη δύναμη της φαντασίας και εύκολα μπορεί να σχηματίζει τις μορφές όσων επιθυμεί, σ' εκείνους που δεν τον προσέχουν ακόμα με ακρίβεια, και προκαλεί βλάβη και στον εαυτό του.

» Εκείνοι που πορεύονται με αυθάδεια και σύμφωνα με τη δική τους κρίση, αυτοί εύκολα υφίστανται βλάβη. Γι' αυτό ο άνθρωπος έχει ανάγκη από μεγάλη διάκριση, για να γνωρίζει καλά τη διαφορά του καλού και του κακού. Μην παραδέχεσαι, λοιπόν, γρήγορα τα φαινόμενα από ελαφρότητα, αλλά να μένεις βαρύς και ύστερ' από πολλή δοκιμασία να κρατάς το καλό και ν' απορρίπτεις το κακό» (Περί του πώς δει καθέζεσθαι τον ησυχάζοντα εις την εύχήν, άποσπάσματα).

Γενικά, και οι λογισμοί του νου και τα αισθήματα της καρδιάς και οι αισθητές εμφανίσεις των δαιμόνων αναγνωρίζονται από την επενέργειά τους στην ψυχή. «Θα τους καταλάβετε από τους καρπούς τους», είπε ο Κύριος (Μάτθ. 7:16,20). Η σύγχυση και η αμφιβολία είναι αξιόπιστα σημάδια δαιμονικών λογισμών, αισθημάτων και οραμάτων. Αλλά και απ’ αυτά τα σημάδια μπορούν ν' αντιληφθούν τον πειρασμό μόνο όποιοι για πολύν καιρό έχουν εξασκήσει τα πνευματικά τους αισθητήρια, ώστε να μπορούν να διακρίνουν το καλό από το κακό.

Ωστόσο για τους άπειρους και αρχαρίους ο μόνος τρόπος αποφυγής της πλάνης, της βλάβης και της καταστροφής είναι η αποφασιστική απόρριψη κάθε οπτασίας. Γιατί αυτοί δεν είναι σε θέση να διακρίνουν τις θείες από τις δαιμονικές οπτασίες.

[Αγίου Ιγνατίου Μπριαντσανίνωφ, Επισκόπου Καυκάσου και Μαύρης Θάλασσας, Έργα 5, “Λόγος για τα πνεύματα - λόγος για τον θάνατο” (αποσπάσματα), Ιερά Μονή Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 2014]

— Γέροντα, πώς να αποκτήσω την απλότητα;

— Να ανοίξω το κεφάλι σου και να βάλω μυαλό… παλιάς εποχής!
Να μπεις στην απλότητα του Γεροντικού, για να γνωρίσεις την πνευματική επιστήμη, η οποία ανεβάζει και ξεκουράζει την ψυχή, και τότε το κεφάλι δεν πονάει. Η λογική βασανίζει τον άνθρωπο. Π.χ. λέω: «Αυτό πρέπει να γίνη έτσι» και το κάνω, γιατί πρέπει να γίνη. Δεν το κάνω δηλαδή με την καρδιά, αλλά γιατί μου το υπαγορεύει η λογική. Η λογική λέει, αλλά και η ευγένεια λέει: «Πρέπει να παραχωρήσω την θέση μου». Δεν το λέει όμως η καρδιά. Άλλο είναι να σκιρτήση η καρδιά και να παραχωρήσω από αγάπη την θέση μου. Τότε θα νιώσω χαρά.
Να μην υπάρχει ο εαυτός μας στις ενέργειές μας. Να μη ζητούμε την δική μας ανάπαυση. Αυτό εμποδίζει να έρθη ο Χριστός. Να κοιτάζη κανείς τι αναπαύει τον άλλον. Η πραγματική ανάπαυση γεννιέται από την ανάπαυση του άλλου. Τότε αναπαύεται και ο Θεός στον άνθρωπο και ο άνθρωπος παύει να είναι άνθρωπος, θεώνεται. Αλλιώς δουλεύει μόνον το μυαλό, και τότε όλα είναι σαρκικά, ανθρώπινα.

Η κοσμική λογική κουράζει το μυαλό και αποδυναμώνει τις σωματικές δυνάμεις, περιορίζει την καρδιά, ενώ η πνευματική λογική της δίνει ευρύτητα. Το μυαλό, όταν χρησιμοποιήται σωστά, μπορεί να κεντήση την καρδιά και να την βοηθήση. Όταν ο νους πάη στην καρδιά και συνεργασθή με την καρδιά, κάθε εργασία που κάνουμε παύει να είναι μια εργασία μόνο λογική. Η λογική είναι χάρισμα. Τη λογική όμως αυτή πρέπει να την αγιάσουμε.

– Εγώ, Γέροντα, δεν έχω καρδιά.

– Έχεις καρδιά, αλλά, μόλις πάη να ενεργήση, τη φιμώνει το μυαλό σου. Να προσπαθήσης να αποκτήσης την λογική της καρδιάς, την πίστη, την αγάπη.

– Πώς θα το πετύχω αυτό;

– Πρώτο βήμα, θα κάνης πορεία διαμαρτυρίας στην Θεσσαλονίκη ξυπόλυτη, να πουν ότι τρελλάθηκες, για να φύγη το μυαλό!!! Εσύ, ευλογημένη, τα παίρνεις όλα με μαθηματική ακρίβεια. Αστρονόμος είσαι; Να σταματήσης να σκέφτεσαι ορθολογιστικά, για να μπορέσης να κάνης δουλειά στον εαυτό σου.

– Γέροντα, τι μελέτη θα με βοηθήση, για να απαλλαγώ από την κοσμική λογική;

– Να διαβάσης πρώτα το Γεροντικό, Φιλόθεο Ιστορία, Ευεργετινό, δηλαδή όχι θεωρητικά βιβλία αλλά πράξη, για να φύγη η κοσμική λογική με το πατερικό απλό πνεύμα της αγιότητος. Μετά να αρχίσης τον Αββά Ισαάκ, για να μη δεχθής τον Αββά Ισαάκ ως φιλόσοφο αλλά ως θεοφώτιστο.

("Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου Λόγοι Α΄", Μέρος Γ,΄ Κεφάλαιο 5ο "Οι άνθρωποι διψούν την απλότητα" – Ιερόν Ησυχαστήριον "Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος", Σουρωτή Θεσσαλονίκης)

ΥΠΟΜΝΗΜΑ -Στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο-

Ερμηνεία πατερική & θεολογική του Ευαγγελίου του Λουκά
Το ερμηνευτικό Υπόμνημα του Π.Ν. Τρεμπέλα
μεταφρασμένο στη νεοελληνική γλώσσα

Μετάφραση αρχιμ. Νικόλαος Πουλάδας

Κεφάλαιο 16

Στίχ. 1-13. Η παραβολή του άδικου οικονόμου και σχετική διδασκαλία.
16.1 ῎Ελεγεν δὲ καὶ πρὸς τοὺς μαθητάς(1) αυτού,
῎Ανθρωπός τις ἦν πλούσιος ὃς εἶχεν οἰκονόμον(2), καὶ οὗτος διεβλήθη(3)
αὐτῷ ὡς(4) διασκορπίζων τὰ ὑπάρχοντα αὐτοῦ(5).
1. Ο Ιησούς έλεγε στους μαθητές του: «Κάποιος πλούσιος είχε έναν διαχειριστή
που του τον κατηγόρησαν ότι σπαταλά την περιουσία του.
Χρησιμοποιεί ο Κύριος δύο παραβολές για να διδάξει, πώς πρέπει να
διαχειρίζεται ο καθένας τον επίγειο πλούτο. Η πρώτη από αυτές απευθύνθηκε
προς τους μαθητές, αισθάνθηκαν όμως οι Φαρισαίοι (σ. 14), ότι εφαρμοζόταν
και σε αυτούς. Η δεύτερη φαίνεται να απευθύνθηκε κατ’ ευθείαν
προς τους Φαρισαίους. Και οι δύο πάντως διδάσκουν ότι τα πλούτη συνεπάγουν
ευθύνες και κινδύνους. Είναι μάλλον παρακαταθήκη που την εμπιστεύτηκε
ο Θεός στους πλουσίους, παρά ιδιοκτησία τους· και η χρήση του πλούτου
στον κόσμο αυτόν επιδρά τα μέγιστα στην στον μέλλοντα βίο κατάσταση αυτού
που απέκτησε τον πλούτο (p). Στην παραβολή αυτή, όπως και στις άλλες,
ο Κύριος χρησιμοποιεί το παράδειγμα των αδίκων για να κεντρίσει τον ζήλο των πιστών.
Πράγματι εν μέσω μιας συμπεριφοράς ηθικά αξιοκατάκριτης, οι κακοί αναπτύσσουν
συχνά ικανότητες δραστηριότητας, συνέσεως και επιμονής,
οι οποίες παρουσιάζονται κατάλληλες στο να ταπεινώσουν και να ενθαρρύνουν τους δικαίους.
Η παραβολή του άδικου οικονόμου είναι το αριστούργημα του είδους αυτού της διδασκαλίας (g).
Η παραβολή αυτή προκάλεσε πολλές δυσκολίες στους ερμηνευτές.
Το μεγάλο σημείο της δυσκολίας είναι κυρίως το ότι ο Κύριoς μας φαίνεται
να επαινεί και να προβάλλει σε μίμηση την ολοφάνερα απατηλή συμπεριφορά
καταχραστή διαχειριστή, ο οποίος επρόκειτο να αντικατασταθεί.
Η δυσκολία όμως αυτή προέρχεται από πλάνη. Και μάλιστα πρώτον από την παραγνώριση
ή παρερμηνεία του γενικού σκοπού της παραβολής, ο οποίος είναι να τονιστεί
η αναγκαιότητα δραστηριότητας και ετοιμότητας και ταχύτητας ενέργειας
για να επιτύχει κάποιος τις ευλογίες της σωτηρίας. Ασθενείς προσπάθειες,
διστακτικές αποφάσεις και χλιαρές ενέργειες, αυτά είναι που αποδοκιμάζονται
από την παραβολή. Έπειτα υποτέθηκε, ότι στην παραβολή επιδοκιμάζονται
οι καταχρήσεις του απατεώνα οικονόμου· ενώ επαινούνται απλώς το επινοητικό,
η ταχύτητα της ενέργειας και η δραστηριότητα στην εξασφάλιση των μέσων
για την συντήρησή του στο μέλλον (ο). Έγιναν απόπειρες για σύνδεση
των 2 αυτών παραβολών με τις προηγούμενες 3 και με τις ακόλουθες άλλες
3. Σύνδεση πραγματική με τις προηγούμενες δεν φαίνεται πιθανή.
Μάλλον υποδηλώνεται εδώ, ότι πρόκειται για νέα έναρξη. Ιδεατά όμως μπορεί
να βρεθεί σύνδεση. Οι δύο αυτές παραβολές δηλαδή, όπως και οι 3 που προηγήθηκαν
αναφέρονται σε ειδικά ελαττώματα των Φαρισαίων. Οι 3 πρώτες στιγμάτιζαν
την αποκλειστικότητα, την αυταρέσκεια και την εναντίον των άλλων περιφρόνησή τους,
ενώ με τις δύο αυτές κατακρίνεται η εγωιστική και τρυφηλή χρήση του πλούτου τους.
Πιο δύσκολη παρουσιάζεται η σύνδεση των 2 αυτών παραβολών
με τις άλλες 3 που τις ακολουθούν. Θα μπορούσαν παρ’ όλα αυτά να συνδεθούν
με την έννοια της δικαιοσύνης. Έτσι οι 5 αυτές παραβολές θα μπορούσαν
να τιτλοφορηθούν ως εξής: ο άδικος κριτής, ο αυτοδικαιούμενος Φαρισαίος
και ο αυτοδικαιούμενος δούλος (p). Πώς θα εξηγήσουμε τις λεπτομέρειες της παραβολής;
Ή, άνθρωπο πλούσιο θα δεχτούμε τον κύριο του κόσμου, τον ιδιοκτήτη του σύμπαντος
τον οποίο ο Ιησούς αντιπροσώπευσε εδώ (g)·
«τον φιλάνθρωπο Θεό που δεν έχει καμία ανάγκη» (Ζ),
ο οποίος αφαιρεί την διαχείριση του πλούτου κατά τον χρόνο κοντά στην ώρα του θανάτου,
με τη σκέψη του οποίου ωθείται σε σκέψεις συνετές αυτός που διαχειρίστηκε
κακώς τον πλούτο (g)· «διότι μετά θάνατον δεν μπορεί κάποιος να εργαστεί» (Ζ).
Ή, πιο σωστά, πρέπει και εδώ να λάβουμε υπ’ όψιν, ότι «δεν πρέπει όλα τα μέρη
των παραβολών να τα πολυεξετάζουμε με λεπτομέρεια» (Θφ),
«έτσι ώστε ο λόγος να μην λυπήσει με το περιττό αυτούς που αγαπούν την ακρόαση,
βαδίζοντας πέρα από το μέτρο» (Κ) και «καταστήσουμε τον λόγο σκοτεινό
με το να δώσουμε ίσως εξηγήσεις άξιες για γέλια λόγω της ανάγκης
του ερμηνευτικού αδιεξόδου» (Θφ). «Διότι αν θα ήθελε κάποιος να εξηγήσει με σαφήνεια,
ποιος θα μπορούσε να εννοηθεί ο άνθρωπος που έχει τον άξιο κατηγορίας οικονόμο
ή και ποιος ίσως είναι αυτός που τον κατηγόρησε και ποιοι είναι αυτοί
που είναι ένοχοι για οφειλές και που κάνουν τις μειώσεις των χρεών
και για ποια αιτία ο μεν λέγεται ότι χρωστά λάδι, ο δε στάρι, θα καταστήσει
τον λόγο σκοτεινό ταυτόχρονα και περιττό. Επομένως δεν είναι παντού
και οπωσδήποτε όλα τα μέρη της παραβολής χρήσιμα να εξηγήσουν αυτά που δηλώθηκαν,
αλλά πρέπει να τα πάρουμε ως εικόνα αναγκαίου πράγματος, η οποία αμυδρά
υποδηλώνει αυτό που αποσκοπεί στην ωφέλεια των ακροατών» (Κ).
Μπορούμε λοιπόν να παραμερίσουμε όλες τις λεπτομέρειες της παραβολής,
θωρώντας ότι δεν υπονοούν κάποιο ωφέλιμο νόημα, αλλά ότι παίρνονται
μόνο για συμπλήρωση της εικόνας, ή για βαθύτερη εντύπωση της παραβολής
στη μνήμη των ακροατών. Θα έπρεπε όμως να σημειωθεί, ότι ο οικονόμος
προνοεί για το μέλλον του με αγαθά και χρήματα, τα οποία δεν είναι δικά του,
αλλά μόνο του τα εμπιστεύθηκαν στην οικονομία και διαχείρισή του.
Αλλά και ο πλούτος, από τον οποίο καλείται ο Χριστιανός να θησαυρίσει στους ουρανούς,
δεν είναι δικός του, αλλά αποτελεί παρακαταθήκη που του εμπιστεύτηκε ο Θεός.
Η μέθοδος της παραβολής είναι ομοιότατη με αυτήν του άδικου κριτή (ιη 2).
Και στις δύο έχουμε επιχείρημα από το ισχυρότερο. Σε εκείνη το επιχείρημα είναι:
Εάν ένας άδικος κριτής θα υποχωρήσει στις άκαιρες και επίμονες ενοχλήσεις
μίας ξένης και άγνωστης σε αυτόν, πόσο μάλλον ο δίκαιος και στοργικός Πατέρας
θα εισακούσει τις θερμές προσευχές των παιδιών του; Εδώ το επιχείρημα είναι:
Εάν ένας άδικος οικονόμος επαινέθηκε από τον επίγειο κύριό του για την σύνεση,
την οποία έδειξε εξασφαλίζοντας μελλοντική περίθαλψη στον εαυτό του με εκμετάλλευση
των ξένων χρημάτων που διαχειριζόταν, πόσο μάλλον ένας δίκαιος δούλος θα επαινεθεί
από τον ουράνιο Κύριό του για την προνοητικότητα και σύνεσή του, χάρις
στην οποία εξασφάλισε στον εαυτό του πλούτο αιώνιο και ουράνιο με την καλή χρήση
του επίγειου πλούτου που του εμπιστεύτηκε; (p).
(1) Οι μαθητές αυτοί δεν ήταν οι 12, οι οποίοι άφησαν τα πάντα και θα μπορούσαν
συνεπώς να συγκαταριθμηθούν με αυτούς που έπιασαν φίλους από τον μαμωνά (b),
αλλά κάποιος ευρύτερος κύκλος από τους ακροατές του.
(2) «Λέγονται οικο-νόμοι από το ότι νέμουν (μοιράζουν) στον καθένα τα δικά του» (Κ).
Ο οικονόμος αυτός, διαχειριστής ξένης περιουσίας, μπορούσε να είναι και ένας δούλος.
Εδώ πρόκειται μάλλον για ελεύθερο (p). Ο,τιδήποτε και αν έχουμε, ανήκει στο Θεό
και είναι εξ΄ ολοκλήρου δικό του. Εμείς έχουμε μόνο τη χρήση του, η οποία πρέπει
πάντοτε να είναι σύμφωνη με τις οδηγίες του μεγάλου μας Κυρίου και για δόξα του.
Είμαστε διαχειριστές της δικής του ιδιοκτησίας και μία ημέρα θα κληθούμε
να λογοδοτήσουμε για τη διαχείρισή μας.
(3) Η χρήση του διαβάλλω με την έννοια εχθρικής πληροφορίας, υποθετικά αληθινής,
δεν είναι συνηθισμένη στους κλασσικούς. Το ρήμα υπονοεί κατηγορώ εν απουσία
του κατηγορουμένου (Δαν. γ 8,στ 24,Β Μακ. γ 11,Δ Μακ. δ 1 (p).
(4) Το «ως» δεν αποκλείει ότι η κατηγορία ήταν αληθινή. Άλλωστε ο ίδιος ο οικονόμος
δεν αρνήθηκε ούτε ανασκεύασε αυτήν (p).
(5) «Αυτό πρώτα μαθαίνουμε, ότι δεν είμαστε κύριοι χρημάτων·
διότι τίποτα δικό μας δεν έχουμε· αλλά είμαστε οικονόμοι ξένων που μας τα εμπιστεύτηκε
ο δεσπότης, για να τα διαχειριστούμε καλά» (Θφ). «Διαχειρίζονται λοιπόν όχι σωστά,
σκορπίζοντας κατά κάποιο τρόπο αυτά που τους έδωσε ο δεσπότης , όσοι τα δαπανούν
μόνο για τις δικές τους απολαύσεις και δεν νοιάζονται καθόλου να σπλαχνιστούν
τους αδελφούς, αλλά φροντίζουν μόνο για τη δική τους αλαζονεία» (Κ).

ο παθιασμένος άνθρωπος
Από που μπορώ να πω ότι έχεις ψυχή; Από το ότι βαδίζεις; Κάτι τέτοιο όμως το κάνουν και τα ζώα. Από το ότι τρως και πίνεις; Αλλ’ αυτό κάνουν και τα θηρία. Ότι στέκεις όρθιος στα δυο σου πόδια; Αλλά κάτι τέτοιο δείχνει ότι είσαι ανθρωπόμορφο θηρίο. Όταν όλα τα του θηρίου έχης, αλλά στη διάστασι διαφέρης, τότε μάλλον κατατρομάζεις, και νομίζω πως είναι τέρας το φαινόμενο.
Ε.Π.Ε. 19,188
παρά φύσιν
Τα ζώα κυριεύεται το καθένα από ένα ελάττωμα. Ο άνθρωπος έχει μέσα του συναγμένα όλα τα πάθη και καταντά αλογώτερος από τα άλογα ζώα. Και μόνο; Γίνεται αγριώτερος από κάθε θηρίο. Τα θηρία, μολονότι κατά φύσιν είναι άγρια, πολλές φορές με τη φροντίδα του ανθρώπου εξημερώνονται. Ο κακός όμως, μολονότι είναι άνθρωπος και μπορεί να μετατρέπη την αγριότητα των ζώων σε ημερότητα, θα δώση λόγο. Τη δική του κατά φύσι πραότητα την εξωθεί σε παρά φύσιν αγριότητα.
Ε.Π.Ε. 26,130-132
ο διώκτης Σαύλος
Κανένας χριστιανός δεν τολμούσε να τον δη, τότε που μας πολεμούσε. Ήταν γεμάτος από τόσα φονικά αισθήματα κι από τόση σατανική μανία. Γι’ αυτό όλοι τον απέφευγαν και απομακρύνονταν, όπου συνέβαινε να τον συναντήσουν. Δεν τολμούσαν ούτε να τον αντικρύσουν. Τόσο πολύ είχε γίνει θηριώδης για τους πιστούς.
Ε.Π.Ε. 26,418
ο διάβολος
Ας αποσπάσουμε τον άνθρωπο από το φάρυγγα του θηρίου. Άλλωστε ο απόστολος (Παύλος) παρουσίασε το διάβολο ως δήμιο.
Ε.Π.Ε. 31,88
η γαστέρα
Η τρυφηλότητα είναι θηρίο, φοβερό θηρίο και ατίθασο.
Ε.Π.Ε. 34,620
ο ποιμένας;
Τι πιο θαυμαστό και παράδοξο από τον Παύλο υπάρχει; Ο λύκος έγινε ποιμένας. Αυτός, που ρουφούσε το αίμα των προβάτων, αυτός μετά συνεχώς έχυνε το δικό του αίμα για τη σωτηρία των προβάτων.
Ε.Π.Ε. 36,554
οι σταυρωτές
Όταν τον ανέβασαν γυμνό πάνω στο Σταυρό, έχοντας μαστιγωθή και βασανιστή, ούτε τότε τα άγρια θηρία συγκινήθηκαν. Αντίθετα, έγιναν πιο μανιακοί και επέτειναν τα βασανιστήρια και αυξανόταν η χλεύη.
Ε.Π.Ε. 37,378
Θηριωδία
προ Χριστού
Τίποτε χειρότερο δεν υπάρχει από την ανθρώπινη θηριωδία, όπως εκδηλωνόταν προ της παρουσίας του Χριστού. Σαν εχθροί και αντίπαλοι συμπεριφέρονταν μεταξύ τους. Πατέρες έσφαζαν τα παιδιά τους. Μητέρες ερωτεύονταν τα παιδιά τους. Τίποτε όρθιο, ούτε φυσικός ούτε γραπτός νόμος. Όλα είχαν ανατραπή.
Ε.Π.Ε. 24,106
Θησαυρός
της Εκκλησίας
Αυτοί είναι οι θησαυροί και τα κειμήλια της Εκκλησίας. Εκείνο το «Πούλησε τα υπάρχοντά σου και μοίρασέ τα στους φτωχούς και έλα να μ’ ακολουθήσης» (Ματθ. ιθ' 21), που είπε ο Χριστός, καιρός να λεχτή και προς τους προεστώτες της Εκκλησίας, για τα κτήματα της Εκκλησίας. Δεν μπορούν οι της Εκκλησίας ν’ ακολουθούν το Χριστό, αν έχουν φροντίδες για πλούτη και βιοτικά. Δυστυχώς τώρα λειτουργοί του Θεού, αφιερωμένοι, ασχολούνται με τρύγους και θερισμούς, με αγοροπωλησίες και με έσοδα.
Ε.Π.Ε. 12,292
όστρακινο σκεύος
Αυτό ακριβώς είναι το αξιοθαύμαστο και μέγιστο δείγμα της δυνάμεως του Θεού, το ότι σκεύος πήλινο μπόρεσε να εκπέμψη τόση μεγάλη λαμπρότητα και να φυλάξη τόσο μεγάλο θησαυρό. Πραγματικά τότε προ πάντων φανερώνεται η δύναμις του Θεού, όταν με ευτελή πράγματα κατορθώνη μεγάλα.
Ε.Π.Ε. 19,246
ο Παύλος
Οι βασιλιάδες και οι άρχοντες του κόσμου κατασκευάζουν μεγάλα οικοδομήματα για να κρύψουν τους θησαυρούς τους. Ο Χριστός όμως έκανε το αντίθετο. Έβαλε το θησαυρό Του όχι σε πέτρινο, αλλά σε χωματένιο σκεύος. Αν ο θησαυρός είναι σπουδαίος, γιατί το σκεύος είναι αδύνατο; Αλλά γι’ αυτό ακριβώς είναι αδύνατο το σκεύος, επειδή είναι σπουδαίος ο θησαυρός. Αυτός ο θησαυρός (η αλήθεια του Χριστού) δεν ασφαλίζεται απ’ το σκεύος, αλλ’ ασφαλίζει το σκεύος (τον Παύλο).
Ε.Π.Ε. 33,142
άσυλος η ελεημοσύνη
Δεν μπορούν να κλέψουν το θησαυρό των αρετών και της ελεημοσύνης.
Ε.Π.Ε. 37,38

(Χρυσοστομικό Λεξικό, αρχ. Δανιήλ Αεράκη, τόμος Β, σελ. 379-381)

Όταν προσβάλεις τον φίλο σου, ποιος μπορεί αυτή την προσβολή να ακυρώσει: Εσύ ή ο φίλος σου;

Είναι ξεκάθαρο, ότι εσύ δεν μπορείς, αλλά ο φίλος σου.
Όχι μόνον δεν μπορείς να ακυρώσεις μόνος σου την προσβολή προς τον φίλο σου, αλλά ούτε όλοι οι άνθρωποι, ούτε όλη η φύση μαζί μ’ όλους τους ανθρώπους δεν μπορεί να το κάνει. Αφού ο φίλος από σένα δέχτηκε προσβολή και την πήρε μαζί του. Η προσβολή, λοιπόν, βρίσκεται σ’ αυτόν και μ’ αυτόν. Και μόνο αυτός μπορεί να την ακυρώσει και την καταστρέφει.

Κάθε αμαρτία σε τελευταία ανάλυση, είναι προσβολή προς τον Θεό. Όλες οι προσβολές, όλες οι αμαρτίες της γης σπεύδουν προς τον Θεό, κραυγάζουν προς τον Θεό. Εκείνος τις δέχεται όλες και όλες τις κρατά. Ποιος μπορεί να τις αισθανθεί;

Ποιος, εκτός από Αυτόν, μπορεί να τις ακυρώσει ;

Όταν προσβάλεις τον φίλο σου, αυτός δέχθηκε την προσβολή, και την πήρε μαζί του. Μπορείς γι’ αυτή την προσβολή να νηστεύεις εκατό χρόνια, να εξαγνίζεσαι και να μετανιώνεις και να ασκείς όλες τις αρετές και κανέναν άλλον να μην προσβάλεις ποτέ πια, και όμως όλα αυτά να παραμείνουν μάταια. Εάν ο προσβεβλημένος φίλος σου δεν θελήσει να θέσει εκτός ισχύος την προσβολή και να την ακυρώσει, μόνος σου δεν μπορείς να σωθείς απ’ αυτή την αμαρτία ούτε στην αιωνιότητα. Η νηστεία σου, ακόμα και ο καθαρμός και η άσκηση σ’ όλες τις αρετές, μπορεί μόνο να υποκινήσει τον φίλο σου ώστε να την θέσει εκτός ισχύος, να πετάξει και να καταστρέψει την αμαρτία σου.

Όμως δεν έχεις εξουσία πια επάνω στην πεπραγμένη αμαρτία σου. Σ’ αυτό βρίσκεται η απέραντη φρίκη της αμαρτίας. Εφόσον η πεπραγμένη αμαρτία από σένα είναι ελεύθερη, ενώ εσύ δεν είσαι ελεύθερος απ’ αυτήν.

(Στοχασμοί περί καλού και κακού, Αγ. Νικολάου Βελιμίροβιτς, σελ. 158-159)

3,3 «αποθάνετε γαρ, και η ζωή υμών κέκρυπται συν τω Χριστώ εν τω Θεώ»

Στο βάπτισμα, με τον θάνατο του Χριστού, έχετε πεθάνει για τον κόσμο, έχετε νικήσει τον θάνατο, με τον σωτηριώδη θάνατό του.
Επίσης στο βάπτισμα αναστηθήκατε, με την ένθεη δύναμή του, για την αιώνια ζωή. Και από τότε η ζωή σας «κέκρυπται συν τω Χριστώ εν τω Θεώ» (313).
Από τότε, το μυστήριο της ζωής σας είναι σε Αυτόν, όπως είναι και η δύναμη, η αθανασία και η αιωνιότητα. Γιατί ο χριστιανός, γι’ αυτό είναι χριστιανός, επειδή ολόκληρος, με ολόκληρο το μυστήριο της ύπαρξής του, βρίσκεται στον Χριστό.
Ο θάνατος δεν έχει πλέον εξουσία στον άνθρωπο, αλλά αυτός έχει εξουσία «επί του θανάτου», γιατί όλος ο άνθρωπος σαν χριστιανός, βρίσκεται στον μοναδικά Αθάνατο και Αναμάρτητο.
Έχετε πεθάνει για τον κόσμο, όπου υπάρχει ο θάνατος, έχετε πεθάνει για την αμαρτία, για κάθε «σαπρό», για κάθε «πεπερασμένο» και γήινο και έχετε αναστηθεί με τον Χριστό, έχετε ξαναζήσει με Αυτόν, σε ότι είναι ένθεο, αθάνατο και αιώνιο.
Μέχρις ότου ο άνθρωπος, δεν έχει «πεθάνει» για τον Χριστό και δεν έχει αναστηθεί με Αυτόν, η ζωή του όλη, είναι περιτριγυρισμένη και αιχμαλωτισμένη από τον θάνατο.
Όλη η ζωή του ανθρώπου που βαπτίζεται, «καθίσταται» ζωή «εν τω Χριστώ», η ζωή του όλη «κέκρυπται συν τω Χριστώ εν τω Θεώ» (3,3), προστατευμένη από κάθε κακό, από κάθε θάνατο, από κάθε διάβολο. Και απ’ αυτήν εδώ την ζωή, αισθάνεται την ουράνια, και ενώ ακόμη βρίσκεται στην γη, ζει την αιώνια ζωή.
Ζωή «συν τω Χριστώ εν τω Θεώ»! Ιδού, τι πρέπει πραγματικά να γίνει η ανθρώπινη ζωή.
Ένεκα «τούτου» ο Θεάνθρωπος «κατήλθε» στον κόσμο και δέχτηκε στον εαυτό του την ζωή μας, για να την οδηγήσει στον δικό του ένθεο προορισμό και σκοπό. Και ο ένθεος προορισμός της ζωής μας, ο ένθεος σκοπός της είναι η Θεοζωή. Τέτοια ήταν η ζωή μας στον παράδεισο: Θεοζωή.
Η αμαρτία όμως, την «διαχώρισε» και την απομάκρυνε από τον Θεό και την συνένωσε με τον διάβολο. Και από τότε η ζωή μας «κατέστη» διαβολοζωή.
Και ο Θεάνθρωπος «κατήλθε» στον κόσμο, για να απελευθερώσει την ζωή μας από την αμαρτία, τον θάνατο και τον διάβολο, και να την μετατρέψει από διαβολοζωή σε Θεοζωή.
Αυτό μπορούσε να το επιτελέσει μόνο ο Θεάνθρωπος, γιατί στον εαυτό του συνένωσε την ζωή μας με τον Θεό, ώστε η ζωή μας να «καταστεί», να γίνει Θεοζωή.
«Καθιστάμενος» άνθρωπος ο Θεός Λόγος, «κατέστη» ζωή μας, και με την ζωή του «κατέδειξε» τι είναι Θεοζωή. BOGOCOVEK = BOGOZIVOT, δηλαδή Θεάνθρωπος = Θεοζωή. Όλη η ζωή είναι από τον Θεό, «εν τω Θεώ», ένεκα του Θεού, με τον Θεό, «δια του Θεού».
Η Θεανθρώπινη ζωή του Χριστού, είναι η μοναδικά δίκαιη, η μοναδικά αληθινή, είναι η μόνη «νορμάλ», φυσιολογική ανθρώπινη ζωή.
Γι’ αυτό και η Εκκλησία είναι Θεανθρώπινο σώμα, με Θεανθρώπινη ζωή. Σε αυτήν η ζωή μας είναι Θεοζωή. Η ζωή μας «κέκρυπται συν τω Χριστώ εν τω Θεώ». Σε αυτήν εμείς οι άνθρωποι, οι πιστοί χριστιανοί, διαβιώνουμε την ζωή μας σαν Θεανθρώπινη ζωή. Η δική μας πλέον διαβίωση, είναι διαβίωση στους ουρανούς. «ημών γαρ το πολίτευμα εν ουρανοίς υπάρχει» (Φιλ. 3,20).

("Προς Κολασσαείς Επιστολή Αποστόλου Παύλου", Αγ. Ιουστίνου Πόποβιτς, σελ. 112-114)