Α) Αποσπάσματα από Υπόμνημα π. Ιωήλ Γιαννακοπούλου
Έξοδος στίχος 4,21
«Φανέρωσε ο Θεός εκείνο το οποίο θα συμβεί» (Θεοδώρητος), για να έχει γνώση ο Μωϋσής και να μην απογοητευτεί. Θα επιτρέψω, ώστε να σκληρυνθεί, να βαρυνθεί η καρδιά Φαραώ κατά των Ισραηλιτών.
Στη σημερινή Θεολογία ορίζονται δύο θελήματα στο Θεό: Το προηγούμενο, το θείο θέλημα κατά το οποίο θέλει ο Θεός το αγαθό και το επόμενον, η παραχώρηση, κατά την οποία παραχωρεί το κακό σεβόμενος την ελευθερία μας. Στην εβραϊκή όμως σκέψη δε ήταν δυνατόν να γίνουν οι λεπτές αυτές διακρίσεις των θείων θελημάτων, διότι οι Εβραίοι δεν ήταν διανοητικώς προηγμένοι. Η Γραφή λοιπόν φοβουμένη μήπως οδηγήσει τους Ιουδαίους με τα δύο αυτά θελήματα στο Θεό στην δυαρχία, τους δύο Θεούς, Θεό του αγαθού και Θεό του κακού και για τονισμό της μοναδικότητας του Θεού προτιμά να αποδώσει στο Θεό καλό και κακό και συγκεκριμένα εδώ την σκλήρυνση του Φαραώ.
Στην πραγματικότητα λοιπόν πρόκειται περί παραχωρήσεως του Θεού, ώστε να σκληρυνθεί ο Φαραώ. Αυτό φαίνεται από την πρόγνωση του Θεού που σημειώνεται. «εγώ όμως γνωρίζω ότι δεν θα σας αφήσει ο Φαραώ να φύγετε»(Εξ. 3,19). Και από τη μεταβαλλόμενη γνώμη του Φαραώ, ώστε άλλοτε να σκληρύνεται και άλλοτε να μαλακώνει η καρδιά του. 8,15. 32. 9,34 «διότι αυτός που τώρα μεν ρέπει προς αυτό, μετά όμως προς το άλλο, δείχνει την ελευθερία της γνώμης. Ο ήλιος με την ενέργεια της θερμότητας το μεν κερί το κάνει υγρό, ενώ τον πηλό τον ξεραίνει, το μεν μαλακώνει τον δε σκληραίνει. Έτσι από τη μακροθυμία του Θεού οι μεν καρπώνονται ωφέλεια οι δε βλάβη, οι μεν μαλακώνουν, οι δε σκληραίνονται» (Θεοδώρητος) (σελ.29-30)
Στίχος 8,25 «Αν ο Θεός σκλήρυνε την καρδιά του Φαραώ, όπως νομίζουν οι πολλοί, πώς τον κατηγορεί μέσω του Μωϋσή επειδή ανυπακούει;» (Γρηγόριος Νύσσης) (σελ. 53)
Στίχος 9,7 Σκηρύνεται η καρδιά του Φαραώ όχι μόνο από τη μακροθυμία του Θεού, όπως είδαμε παραπάνω, αλλά και από ζήλεια, όπως βλέπουμε εδώ. (σελ 54).
Στίχος 9,12 Δεν σκλήρυνε ο Θεός την καρδιά του Φαραώ, αλλά ο Φαραώ εσκληρύνθη από τον εγωισμό του… Παραχώρησε λοιπόν ο Θεός και άφησε ελεύθερο τον Φαραώ, ο οποίος από τον εγωισμό του σκληρύνθηκε.
Πώς είναι δυνατόν ο δίκαιος Θεός να σκληρύνει τον Φαραώ, τον οποίο προσπαθούσε να πείσει να αφήσει τους Ισραηλίτες;
«Λέει αυτό, αντί να πει: επιτρέπω σε αυτόν (τον Φαραώ) να αδικήσει τους Εβραίους και να σκληρυνθεί εναντίον τους και δεν κόβω την προαίρεσή του ή δεν φονεύω αυτόν πριν το αμάρτημα. Διότι δεν συνηθίζει ο Θεός να κάνει αυτό για να μην καταργήσει το αυτεξούσιο του ανθρώπου» (Αδήλου). Προλέγει αυτό ο Θεός (4,21. 7,3) στον Μωϋσή, για να μην απορήσει ο Μωϋσής για τη θεία παντοδυναμία, όταν βλέπει την επιμονή του Φαραώ στην ανυπακοή. (σελ. 55)
Στίχος 10,20 «Με τη συνήθεια της ανεξικακίας του ο Θεός έκανε περισσότερο αναίσθητο τον Φαραώ από τον τωρινό φόβο» (Αδήλου) (σελ. 63)
(αρχιμ. Ιωήλ Γιαννακοπούλου, Η Παλαιά Διαθήκη, Έξοδος σελ. ο.π., μετάφραση στα νέα ελληνικά κάποιων σημείων π. Νικόλαος Πουλάδας)

Β) Τα παρακάτω σχόλια από: Η Παλαιά Διαθήκη, Έξοδος, εκδ. ο Σωτήρ
Ως προς τη φράση «εγώ δε σκληρυνώ την καρδίαν αυτού…» του στίχου 21 ο αείμνηστος Π. Τρεμπέλας σημειώνει: «Είναι σαν να έλεγε ο Θεός στο Μωϋσή: Στα χέρια Μου είναι να υποτάξω αμέσως τον Φαραώ και να τον εξαναγκάσω παρευθύς να υπακούσει. Μα Εγώ δεν είμαι μόνο δυνατός αλλά και δίκαιος. Και δια τούτο επηρεάζω τις καρδιές των ανθρώπων σύμφωνα με την διάθεση, την οποία έχουν… Και τον Φαραώ λοιπόν, επειδή έχει καρδιά διεστραμμένη, σύμφωνα με την δικαιοσύνη μου θα τον σκληρύνω. Με τούτο δεν θα αδικηθεί στο παραμικρό ο Φαραώ. Θα σκληρυνθεί, γιατί είναι δίκαιο να σκληρυνθεί· γιατί του αξίζει να σκληρυνθεί· γιατί η διάθεσή του είναι πονηρή και πρέπει για αυτό να τιμωρηθεί» (σελ.30).
«δεν τον έκαμε ο Θεός τέτοιον», αλλά «τον φανέρωσε πως είναι σκληροκάρδιος». «Με τα σημεία και τέρατα και τις πληγές που του ‘στειλε, τον απόδειξε ολοφάνερα ποιος ήτανε και γνώρισαν έτσι όλοι πως δεν υπήρχε άλλος σκληρότερος από αυτόν» (Ευγενίου Βούλγαρη)(σελ. 35).
Την φράση ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς την εννοεί ως «εγκατάλειψη» εκ μέρους του Θεού (ΕΠΕ 2,304). Μπορούν να δοθούν σύμφωνα με άλλους και οι εξής ερμηνείες: «απέδειξε σκληρή την καρδιά του», «φανέρωσε ότι ήταν σκληρή», «τον εγκατάλειψε, για να φανεί η σκληροκαρδία του», «τον άφησε να σκληρυνθεί».
«Το «εσκλήρυνεν» φανερώνει το αποτέλεσμα κι όχι την αιτία», λέει ο Αρχιεπίσκοπος Χερσώνος Ευγένιος Βούλγαρις. Δεν είναι αίτιος του κακού ο Θεός. Άλλωστε πώς θα ήταν άξιος τιμωρίας ο Φαραώ, εάν δεν ήταν ο ίδιος ένοχος της σκληροκαρδίας του; (σελ. 52).
… αξιοσημείωτα είναι και τα όσα λέει ο Μ. Βασίλειος, που τον θεωρεί (τον Φαραώ) σκεύος οργής άξιο για απώλεια. «…Επειδή σαν αγγείο χώρεσε όλη την ενέργεια του διαβόλου και λόγω της δυσωδίας που δημιουργήθηκε μέσα του από την φθορά, δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, αλλά ήταν άξιος μόνο αφανισμού και απώλειας…(=Επειδή κυριεύτηκε και διεφθάρη από τον Διάβολο ο Φαραώ, έγινε σαν σκεύος άχρηστο). Σκλήρυνε λοιπόν αυτόν, αυξάνοντάς του την κακία μέσω της μακροθυμίας και της αναβολής της τιμωρίας, έτσι ώστε, αφού αυξηθεί η πονηρία του στον έσχατο βαθμό, να φανεί η δικαιοσύνη της θείας κρίσης σε αυτόν. Για αυτό, ενώ από μικρότερες πληγές συνεχώς πρόσθετε και αύξανε τις μάστιγες, δεν μαλάκωσε το ανυπότακτό του, αλλά τον εύρισκε να περιφρονεί κιόλας την ανοχή του Θεού… Και ούτε έτσι τον παρέδωσε σε θάνατο έως ότου αυτός ο ίδιος βύθισε τον εαυτό του στη θάλασσα… (σελ. 77)
(Η Παλαιά Διαθήκη, Έξοδος, Γ,Γ Ψαλτάκη, εκδ. ο Σωτήρ, σελ. ο.π. μετάφραση στα νέα ελληνικά κάποιων σημείων π. Νικόλαος Πουλάδας)