ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΕΟΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ. Ο θαυματουργός. ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ
Ο Γρηγόριος υπήρξε ο πιο ένθερμος άμεσος μαθητής του Ωριγένη, ο μεγαλύτερος ιεραπόστολος της Eκκλησίας κατά τον Γ' αιώνα καθώς και ο πρώτος άγιος της Eκκλησίας που χαρακτηρίσθηκε θαυματουργός. Το συγγραφικό του έργο δεν είναι επιβλητικό· εντούτοις η επίδρασή του ως εκκλησιαστικού και πνευματικού ανθρώπου υπήρξε τεραστία. Οι καππαδόκες θεολόγοι του Δ' αιώνα τον θεωρούσαν πνευματικό τους πατέρα και ιδιαίτερα του όφειλαν την αγάπη τους προς τον Ωριγένη, τη θύραθεν παιδεία και τη ρητορική τέχνη. Η δράση του στον Πόντο μετά το 240 είχε σαν αποτέλεσμα την παγίωση και μάλιστα την εκπληκτική εξάπλωση της Εκκλησίας στην περιοχή αυτή. Ο Γρηγόριος άρχισε τη δημόσια ζωή του το 238 με τον περίφημο «Χαριστήριο» λόγο του προς τον Ωριγένη, στον οποίο μαθήτευσε πέντε χρόνια. Με το έργο αυτό εγκαινιάζεται νέο είδος λόγου στη χριστιανική γραμματεία, που θα καλλιεργηθή πολύ στον επόμενο αιώνα με τα εγκώμια, τους επιταφίους και τους βίους άγιων, ασκητών και Πατέρων της Eκκλησίας. Ως θεολόγος ο Γρηγόριος δεν προσφέρει κάτι το νέο. Εκφράζει τη διδασκαλία του Ωριγένη, απαλλαγμένη όμως κατά το δυνατό από τις παρεκκλίσεις, και συμβάλλει πολύ στην κατανόηση της διδασκαλίας και της διδακτικής μεθόδου του αλεξανδρινού αυτού θεολόγου. Έχει τάσεις απολογητικές και τα κείμενά του υπενθυμίζουν πολλούς από τους αρχαιότερους απολογητές: δεν παραπέμπει στη Γραφή («Χαριστήριος») και προσπαθεί να εξηγήση το δόγμα της ενσαρκώσεως και του πάθους του Θεού χωρίς τη βοήθεια της Γραφής και χωρίς την αναφορά στην εκκλησιαστική ορολογία (Τριάς, Χριστός κλπ.), αλλά καταφεύγοντας στη θύραθεν σκέψη («Προς Θεόπομπον»). Παρά τις τάσεις του όμως αυτές, που είχαν ήδη ξεπερασθεί, οι καππαδόκες θεολόγοι εκτιμούσαν τα εκκλησιαστικά και παραδοσιακά στοιχεία στον άνδρα. Ο Γρηγόριος είναι ο πρώτος εκκλησιαστικός συγγραφέας, που επιχείρησε να μεταφράση ένα βιβλικό κείμενο (Eκκλησιαστής των Ο') στα ελληνικά της εποχής του, ώστε να γίνη το κείμενο κατανοητό από τους πιστούς.
ΒΙΟΣ
Πηγές του βίου του Γρηγορίου αποτελούν κυρίως ο Ευσέβιος (Εκκλ, ιστ. ΣΤ΄ και Λ΄), ο Ιερώνυμος (De viris ill. 65) και το κεφάλ. Ε΄ (48-72) του «Χαριστηρίου» λόγου του ίδιου του Γρηγορίου. Οι τέσσερες Βίοι του Γρηγορίου είναι πλούσιοι σε υλικό, αλλά στερούνται ιστορικότητας (ο ένας προέρχεται από το Γρηγόριο Νύσσης και ο δεύτερος από το Ρουφίνο. Ο τρίτος σώζεται στη συριακή και ο τέταρτος στην αρμενική).
Ο Γρηγόριος γεννήθηκε στη Νεοκαισάρεια του Πόντου (Niksar Τουρκίας) μεταξύ 210 και 213 από εύπορη εθνική οικογένεια. Έμεινε ορφανός από πατέρα και την ανατροφή του ανέλαβε η μητέρα του. Στη γενέτειρά του σπούδασε ρητορική, δίκαιο και λατινική γλώσσα (είναι φαίνεται ο πρώτος αρχαίος έλληνας εκκλησ. συγγραφέας που σπούδασε λατινικά). Σε ηλικία 14 ετών γνώρισε το χριστιανισμό, αλλά δεν ξέρομε πότε βαπτίσθηκε. Σχεδίαζε με τον αδελφό του Αθηνόδωρο να συμπληρώση τις νομικές του σπουδές στη Βηρυττό, αλλά βρέθηκε στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, συνοδεύοντας την έγγαμη αδελφή του. Εκεί άκουσε για τον Ωριγένη, που δίδασκε ήδη από το 231-3, εντυπωσιάσθηκε από τη γνωριμία του και αποφάσισε να μαθητεύση κοντά του, εγκαταλείποντας τα πρώτα σχέδιά του. Έτσι σπούδασε φιλοσοφία και θεολογία για πέντε έτη, δηλαδή μάλλον μέχρι το 238, όταν θα είχε ηλικία 25-28 ετών. Τότε έγραψε και είπε τον περίφημο «χαριστήριο» λόγο του προς τον Ωριγένη. Σχεδόν αμέσως μετά τις σπουδές του χειροτονήθηκε επίσκοπος για τη Νεοκαισάρεια του Πόντου, στην οποία η δράση του υπήρξε τόσο εντυπωσιακή σε αποτελέσματα, ώστε η φήμη του να ξεπεράση γρήγορα τα όρια της περιοχής. Το 250 στο διωγμό του Δεκίου κατέφυγε στα όρη με πολλούς άλλους χριστιανούς και το 264 έλαβε μέρος στη σύνοδο της Αντιόχειας για το θέμα του επισκόπου της Παύλου Σαμοσατέα. Η κοίμησή του πρέπει να τοποθετηθεί μάλλον μεταξύ 270 και 275. Η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 17 Νοεμβρίου.
ΕΡΓΑ
Ο Γρηγόριος υπήρξε κυρίως ποιμήν και ομιλητής. Έγραψε όμως και μερικά έργα, τα οποία μαρτυρούν τη γνώση της ρητορικής τέχνης, της θύραθεν σκέψεως, του Ωριγένη και των ελλήνων απολογητών. Αλλά ενώ σπούδασε τη ρητορική τέχνη, το κείμενό του δεν έχει κάλλος, δεν διαβάζεται ευχάριστα, οι προτάσεις του είναι μακρές χωρίς λόγο τις περισσότερες φορές. Η μεγάλη του φήμη και το κύρος του έγιναν αιτία να του προσγράψουν έργα μεταγενέστερα, με τα οποία δεν έχει σχέση.
Χαριστήριος ή Προσφωνητικός λόγος. Είναι το πρώτο και σπουδαιότερο έργο του, γραμμένο το 238 με τους κανόνες της ρητορικής, αλλά και με πολλά σφάλματα. Είναι ο λόγος που είπε, όταν τελείωσε τις σπουδές του, για να ευχαριστήση το δάσκαλό του Ωριγένη. Μετά την εισαγωγή αναφέρεται στη συνάντησή του με τον Ωριγένη, στην προσωπική εκείνου ζωή και στο πρόγραμμα της σχολής της Καισαρείας (Φυσική, Ηθική, Θεολογία). Μολονότι δεν παραπέμπει στη Γραφή, δανείζεται από αυτή θέματα, ιδέες, εικόνες και εκφράσεις. ΒΕΠ17,275-297
Προς Θεόπομπον περί παθητού και απαθούς εν τω Θεώ. Το έργο σώζεται μόνο σε συριακή μετάφραση, ανήκει στην πρώιμη εποχή της δράσεώς του, έχει τη μορφή διαλόγου και χαρακτήρα φιλοσοφικοαπολογητικό.
Επιστολή κανονική. Κείμενο από 11 παραγράφους, η τελευταία των οποίων αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη. Γράφηκε μάλλον περί το 254/5 σαν απάντηση σε όμορο επίσκοπο, που ρωτούσε για προβλήματα, τα οποία είχε δημιουργήσει επιδρομή και λεηλασία του τόπου από Γότθους και Βοράδους. Χριστιανοί αιχμάλωτοι δηλ. είχαν φάει ειδωλόθυτα, παρθένες είχαν βιασθή, ενώ άλλοι χριστιανοί που έμειναν στις πόλεις αφαίρεσαν περιουσιακά στοιχεία των παθόντων συμπολιτών τους. Οι απαντήσεις του Γρηγορίου δείχνουν ευρύτητα πνεύματος. Το κείμενο έχει περιβληθή κύρος κανονικότητος και περιλαμβάνεται στις συλλογές κανόνων. ΒΕΠ 17, σσ. 299-313
Μετάφρασις εις τον Εκκλησιαστήν. Για λόγους πρακτικούς ή και προσωπικής ευχαριστήσεως παρέφρασε-μετέφρασε το παλαιοδιαθηκικό έργο Εκκλησιαστής σε καθαρότερα ελληνικά, δηλαδή απαλλαγμένα από τους εβραϊσμούς. Είναι η πρώτη μετάφραση-παράφραση βιβλικού κειμένου από εκκλησιαστικό συγγραφέα. PG10,987-1018. ΒΕΠ 17,314-327.
Έκθεσις πίστεως. Σύντομο ομολογιακό κείμενο (Σύμβολο πίστεως), που εκφράζει την πίστη στην αγία Τριάδα χωρίς αναφορά στην ενανθρώπιση. Συντάχθηκε ίσως περί το 264. Το διασώζει ο Γρηγόριος Νύσσης και ο Ρουφίνος, που τη μετέφρασε λατινικά. PG10,983-988. ΒΕΠ 17,298.
Προς Tατιανόν περί ψυχής. Κείμενο—πολύ μεταγενέστερο στο σύνολό του—του οποίου τα κεφάλαια Ε-ΣΤ και ίσως και το Ζ προέρχονται μάλλον από το Γρηγόριο θαυματουργό. ΒΕΠ 17, 328-332.