Αυξομείωση μεγέθους γραμμάτων.
26 Νοε

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΣΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ

Γράφτηκε από τον 

(Αποσπάσματα από τα ερμηνευτικά Υπομνήματα στα Ευαγγέλια του Π.Ν. Τρεμπέλα.
Τα αποσπάσματα μεταφράστηκαν και μεταγλωττίστηκαν στη δημοτική γλώσσα από τον π. Νικόλαο Πουλάδα)

Α.  Η ΠΕΡΙΚΟΠΗ ΤΟΥ ΜΑΤΘΑΙΟΥ  α 18 – β 23
(Υπόμνημα στο κατά Ματθαίον, Π.Ν.Τρεμπέλα σελ. 33-53 εκδόσεις «ο Σωτήρ», μεταφρασμένο & μεταγλωττισμένο στη δημοτική γλώσσα!
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους)

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
(Πατέρες Εκκλησίας & Εκκλησιαστικοί συγγραφείς)
Α = Αθανάσιος ο Μέγας                 Ζ = Ζιγαβηνός Ευθύμιος
Απ = Απολλινάριος                       Θφ = Θεοφύλακτος Βουλγαρίας
Αυ = Αυγουστίνος                        Ιε = Ιερώνυμος
Β = Βασίλειος ο Μέγας                  Κ = Κύριλλος Αλεξανδρείας
Γ = Γρηγόριος Ναζιανζηνός            Χ = Χρυσόστομος Ιωάννης
Γν = Γρηγόριος Νύσσης                 Ω = Ωριγένης
Δ = Δαμασκηνός Ιωάννης             DB=Dict. Of the Bible,Hastings
Ε = Ευσέβιος Καισαρείας
(Σύγχρονοι Θεολόγοι ερμηνευτές)
The New-Century Bible, St Matthew Edited by G.H. Box on the basis of the earlier edition by Prof  W.F. Slater, Edirburgh 1922 (σημειώνεται με το S)
M.J. Lagrange.   Evangile selon s. Matthieu, Deuxieme edition      Paris 1923 (σημειώνεται με το L.)
Alf. Plummer.   An exegetical commentary on the Gospel according to S. Matthew, London 1911 (σημειώνεται με το p.)
W. Allen    A critical and exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew Third edition 1922 (σημειώνεται με το a).
A. Commentary critical, expository and practical κ.λ.π by I. Owen, New York 1864 (σημειώνεται με το ο).
L. Cl. Fillion    La sainte Bible commentee VII (σημειώνεται με το F).
J.A. Bengel      Gnomon of the N.T. Testament translated by I. Bryce. Τόμ. Α (σημειώνεται με το b).
C.L. W. Grimm  Lexicon Graeco-Latinum in libros N. Lipsiae 1903. (σημειώνεται με το g).
Ν. Δαμαλά  Ερμηνεία εις την Κ.Δ. τόμ. Β και Γ. Αθηναι 1892. (σημειώνεται με το δ)

 

ΚΕΙΜΕΝΟ & ΕΡΜΗΝΕΙΑ.
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους

Ματθ. 1,18     Τοῦ δὲ(1) Ἰησοῦ Χριστοῦ ἡ γέννησις(2) οὕτως(3) ἦν. μνηστευθείσης(4) γὰρ(5) τῆς μητρὸς αὐτοῦ Μαρίας τῷ Ἰωσήφ, πρὶν ἢ συνελθεῖν(6) αὐτοὺς εὑρέθη(7) ἐν γαστρὶ ἔχουσα(8) ἐκ Πνεύματος(9) Ἁγίου(10).
Ματθ. 1,18      Η δε γέννησις του Ιησού Χριστού έγινε κατά τον ακόλουθον υπερφυσικόν τρόπον. Οταν δηλαδή εμνηστεύθη η μήτηρ αυτού Μαρία με τον Ιωσήφ, χωρίς να συνοικήσουν ως σύζυγοι, ευρέθη έγκυος από την δημιουργικήν ενέργειαν του Αγίου Πνεύματος.  (μετάφραση στίχων υπό Ιωάννου. Κολιτσάρα εδώ & εξής)
(1)   Η περικοπή αυτή είναι ακριβέστατα η συνέχεια της προηγούμενης (L). Η γενεαλογία που προηγήθηκε προετοίμασε την οδό για αυτά που ακολουθούν. Από μία άποψη ο κατάλογος που προηγήθηκε μπορεί να θεωρηθεί ως περίληψη της ιουδαϊκής ιστορίας. Στον Ιουδαίο αναγνώστη θα εμφανιζόταν όχι ως ένας απλός κατάλογος ονομάτων, αλλά ως σύντομο σκιαγράφημα σειράς γεγονότων από τη θεία πρόνοια. Ο αληθινός κληρονόμος των υποσχέσεων προς τον Αβραάμ και τον Δαβίδ ήταν ο Ιησούς Χριστός, τα περιστατικά της γέννησης του οποίου έρχεται ο ευαγγελιστής να αφηγηθεί. Αυτά προδιαγράφτηκαν κατά τρόπο σκιώδη στην ιστορία που προηγήθηκε.
Αλλά η θεία Πρόνοια εργαζόταν ήδη, για να συντελεστούν τα παρόντα γεγονότα, τα οποία οδήγησαν στη γέννηση του Ιησού (S).
«Ούτε δηλαδή ήλθε αμέσως στη γέννηση, αλλά μας υπενθυμίζει πρώτα, πόσες γενιές απείχε από τον Αβραάμ, πόσες από τον Δαβίδ, πόσες από την μετοικεσία Βαβυλώνας, και με αυτά ωθεί τον λεπτολόγο ακροατή να εξετάσει τα χρονικά διαστήματα, δείχνοντας ότι αυτός είναι εκείνος ο Χριστός, που κηρύχτηκε από τους προφήτες» (Χ).
(2)   Πιο αυθεντική γραφή: γένεσις. Το γένεσις εδώ σημαίνει γέννηση όπως στα Γένεσ. λα 13, Ρουθ β 11, Λουκά α 14. Δες και Ηροδότου 1,204 και 6,69. Εφ’ όσον όμως στο στίχο 1το γένεσις χρησιμοποιήθηκε με διαφορετική έννοια και εφ’ όσον ο όρος γέννησις είναι αυτός που χρησιμοποιείται γενικώς, θα ανέμενε κάποιος τον τελευταίο αυτόν (a). Η λέξη αυτή βρίσκεται εδώ για να δηλώσει και τη συλληψη (δες «τὸ ἐν αὐτῇ γεννηθὲν») και τη γέννηση (δες «τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηθέντος» β 11) (b).
(3)   «Όπως πρόκειται να πει» (Ζ). «Είδες πως κέντρισε τη σκέψη και το ενδιαφέρον του ακροατή; Επειδή δηλαδή πρόκειται να πει κάτι το πρωτοφανές, υπόσχεται να εκθέσει και τον τρόπο» (Χ).
(4)   Ο Ματθαίος μιλά για τη Μαρία ως μνηστή, ως σύζυγο («ὁ ἀνὴρ αὐτῆς» στίχος 19) και ως γυναίκα («τὴν γυναῖκά σου» στίχος 20) σε πλήρη αρμονία με το γαμικό δίκαιο των Εβραίων (L). Η μνηστεία κατά τον αρχαίο ιουδαϊκό νόμο ήταν ουσιώδες προκαταρκτικό του γάμου, παρόλο που διακρινόταν από αυτόν. Ο γάμος συνίστατο στο να παραλάβει ο νυμφίος τη νύφη στο σπίτι του.
Η μνηστεία όμως δημιουργούσε σχέση δεσμευτικής υποχρέωσης μεταξύ των μνηστευομένων. Έτσι εάν ο μνηστήρας πέθαινε πριν το γάμο, η μνηστευμένη θεωρούνταν χήρα του. Μετά τη μνηστεία και πριν το γάμο (οι δύο τελετές χωρίζονταν από παλιά με χρονικό διάστημα που μεσολαβούσε), ο άνδρας ήταν ο κατά νόμον σύζυγος (δες Γεν. κθ 21, Δευτ. κβ 23) και ο δεσμός μπορούσε να λυθεί μόνο με κανονικό διαζύγιο, το οποίο υποχρέωνε τον άνδρα να δώσει στη γυναίκα «βιβλίο αποστασίου» και αποζημίωση χρηματική (S).
(5)  Είναι επεξηγηματικό. Ο ευαγγελιστής έρχεται να αναπτύξει το «Η γέννηση του Ιησού Χριστού έτσι έγινε» (F).
(6)   Ή «πριν ακόμη έλθουν σε σαρκική επαφή» (Ζ) ή πιο σωστά «πριν να οδηγηθεί αυτή στο σπίτι του γαμπρού» (Χ), ερμηνεία την οποία δεν αποδέχονται οι Χ., Ζ. φρονώντας, ότι η Μαρία «έμενε μέσα στο σπίτι (του Ιωσήφ). Διότι οι παλαιοί είχαν, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, τη συνήθεια να μένουν οι μνηστευμένες στο σπίτι του γαμπρού» (Χ).
Η φράση μπορεί να σημαίνει και τις συζυγικές σχέσεις, αλλά εφ’ όσον ο γάμος δεν είχε ακόμη συντελεστεί, ο Ιωσήφ δεν είχε παραλάβει τη μνηστή του στο σπίτι του (L).
(7)   «[Το βρέθηκε, το έτυχε], λέγεται συνήθως για τα παράδοξα και αυτά που ανέλπιστα συμβαίνουν και τα απροσδόκητα» (Χ). «Σε ποιόν όμως βρέθηκε αν όχι στον Ιωσήφ;» (Ε).
(8)   «Αλλά γιατί δεν έμεινε έγκυος πριν από τη μνηστεία; Για να καλυφθεί εκείνο που έγινε και για να απαλλαγεί η Παρθένος από κάθε πονηρή υποψία. Διότι, όταν είναι γνωστό ότι όχι μόνο δεν την κακολόγησε, ούτε την θεώρησε άτιμη, αλλά και την αναγνώριζε ως μνηστή του και την περιποιούνταν μετά τον τοκετό εκείνος ο οποίος ήταν επόμενο να ενδιαφέρεται περισσότερο από όλους τους άλλους για τη συζυγική της πίστη, είναι ευνόητο ότι, εάν δεν είχε απόλυτη πεποίθηση ότι το νεογέννητο προερχόταν από την ενέργεια του αγίου Πνεύματος, δεν θα την ανεχόταν και δεν θα της προσέφερε όλες τις άλλες υπηρεσίες» (Χ).
«Μετά τη μνηστεία συνέλαβε… και για να γενεαλογηθεί από αυτόν, και για να έχει προστάτη κατά τις εναντίον της κατηγορίες» (Κ). «Διότι αυτός και στη φυγή στην Αίγυπτο την φρόντισε και την έσωσε» (Θφ).
(9)   Επειδή μπαίνει χωρίς άρθρο όπως και στο Λουκά α 35 εισηγήθηκαν οι L και S την ερμηνεία ότι δεν σημαίνει το άγιο Πνεύμα ως πρόσωπο, αλλά η φράση βρίσκεται μάλλον για να δηλώσει τη θεία ενέργεια, που χορηγεί τη ζωή και τη γονιμοποίηση (L). Παρόλ’ αυτά η εκδοχή που έγινε από την καθολική εκκλησία στο σύμβολο της πίστης αναφέρει τη φράση στο τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος. «Η σύλληψη ήταν παράδοξη, ο τοκετός όμως ήταν φυσικός» (Χ).
(10)   Από Πνεύμα σεβαστό, πλήρες μεγαλειότητας και κατεξοχήν απομακρυσμένο από κάθε ακάθαρτο. «Μην προχωρείς λοιπόν περισσότερο, ούτε να ζητάς κάτι περισσότερο από αυτά που ειπώθηκαν, ούτε να λες: και πώς το Πνεύμα το έκανε αυτό από Παρθένο; Διότι αν όταν η φύση εργάζεται είναι αδύνατον να ερμηνεύσουμε τον τρόπο διάπλασης του εμβρύου, πώς όταν το Πνεύμα θαυματουργεί, θα μπορέσουμε να πούμε αυτά;» (Χ).
Είναι προφανές, ότι οι αφηγήσεις για την από την Παρθένο γέννηση προέρχονται από ιδιωτικές πηγές, η μεν του Ματθαίου από παράδοση του Ιωσήφ, η δε του Λουκά από τη Μαρία.
Εδώ έχουμε τις εντυπώσεις του μνήστορος (Ιωσήφ), τον φόβο του και την αμηχανία του, την ανθρώπινη απόφασή του και την υποταγή του στη θεία αποκάλυψη.
Εκεί, στο Λουκά, έχουμε τις εντυπώσεις της μητέρας, την ταραχή και έκπληξή της, και την υποταγή της στη θεία βουλή. Οι δυο αφηγήσεις είναι εξ ολοκλήρου ανεξάρτητες μεταξύ τους, όπως οι μεγάλες τους διαφορές δείχνουν, διαφορές όμως οι οποίες δεν καταντούν σε αντιφάσεις, αλλά περιορίζονται στις λεπτομέρειες.
Ήδη αυτός ο Ο. Holtzmann (στο βίο του Ιησού σελ. 85) ομολογεί ότι «μεταξύ των δύο αυτών αφηγήσεων, του Ματθαίου και του Λουκά, καμία αντίφαση δεν υπάρχει». Οι διαφορές αυτές αντίθετα επιβεβαιώνουν την γενική αξιοπιστία τους, διότι καμία από τις δύο αυτές δεν είναι δυνατόν να βασίστηκε πάνω στην άλλη.
Οι δύο αφηγήσεις συμφωνούν όχι μόνο στο κύριο γεγονός της γέννησης από Παρθένο, αλλά και στον τρόπο αυτής, ότι δηλαδή έγινε εκ Πνεύματος Αγίου. Και η συμφωνία αυτή δεν είναι δυνατόν να οφείλεται στην επίδραση της Π.Δ. πάνω στους δυο συγγραφείς. Διότι τέτοια επενέργεια Αγίου Πνεύματος πάνω σε παρθένο δεν συναντιέται στην Π.Δ., στην οποία και η ίδια η φράση «εκ Πνεύματος Αγίου» σπάνια βρίσκεται.
Οι δύο αφηγήσεις συμφωνούν και σε τέσσερα άλλα σημεία. Δηλαδή και οι δύο λένε, ότι την ώρα που ανακοινώθηκε στη Μαρία και στον Ιωσήφ η θεία βουλή ήταν αυτοί μνηστευμένοι, ότι το παιδί ονομάστηκε Ιησούς, ότι γεννήθηκε στη Βηθλεέμ της Ιουδαίας και ότι οι γονείς του το έφεραν στη Ναζαρέτ.
Από την άλλη η λεπτότητα και η νηφαλιότητα και των δύο διηγήσεων αποτελούν νέα απόδειξη της ιστορικής πραγματικότητας, η οποία ενσωματώνεται σε αυτές. Οι εθνικοί αναγνώστες θα αισθάνονταν την  ανείπωτη διαφορά μεταξύ των αφηγήσεων αυτών, και των ακαθάρτων μύθων για τη μίξη μεταξύ θνητών και θεών στην ειδωλολατρική μυθολογία. Και αυτά τα χριστιανικά συναξάρια δείχνουν την ίδια χαρακτηριστική αντίθεση.
Τα απόκρυφα ευαγγέλια, όταν κάνουν προσθήκες στα κανονικά ευαγγέλια, δείχνουν, ότι και οι παλαιοί Χριστιανοί δεν μπόρεσαν να παράγουν κάτι παρόμοιο. Οι επινοήσεις τους είναι οικτρές στις απρέπειές τους.
Εάν οι δύο ευαγγελιστές είχαν αναζητήσει υλικό σε συναξάρια εθνικής ή ιουδαϊκής ή χριστιανικής προέλευσης, θα είχαμε κάτι εξόχως διαφορετικό από τις αφηγήσεις, οι οποίες υπήρξαν η χαρά και η έμπνευση της χριστιανοσύνης διαμέσου ατελεύτητων γενεών. Επιπλέον και οι δυο αφηγήσεις είναι έντονα ιουδαϊκές κατά τον τόνο. Και δεν είναι πιθανόν, ότι ο Ιουδαϊσμός, ο οποίος εξόχως τιμούσε τις ευλογίες του γάμου, θα επινοούσε την κάθε μία από τις δύο αυτές (p).

Ματθ. 1,19     Ἰωσὴφ δὲ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς, δίκαιος(1) ὢν(2) καὶ μὴ θέλων αὐτὴν παραδειγματίσαι(3), ἐβουλήθη λάθρα(4) ἀπολῦσαι(5) αὐτήν.
Ματθ. 1,19      Ο δε Ιωσήφ, ο μνηστήρ αυτής, όταν αντελήφθη την εγκυμοσύνην αυτής, επήρε την απόφασιν να διαλύση την μνηστείαν. Επειδή όμως ήτο ενάρετος και εύσπλαγχνος δεν ηθέλησε να την διαπομπεύση δημοσία, αλλ'εσκέφθη να την διώξη μυστικά χωρίς να ανακοινώση εις κανένα τας υποψίας του.
(1)   Ευσυνείδητος τηρητής του ιουδαϊκού νόμου (S). Ή διότι ήταν δίκαιος δεν θεωρούσε επιτετραμμένο να κρατήσει ως σύζυγό του γυναίκα, η οποία παρουσιάστηκε  ότι παραβίασε τη συζυγική πίστη (b), και για αυτό επιθυμεί «να μείνει χωρίς καμία ευθύνη απέναντι στο νόμο, ο οποίος διέταζε να δίνουν διαζύγιο σε αυτές που κυοφορούσαν από άλλο άνδρα» (Ζ).
Ή, το δίκαιος πρέπει να εννοηθεί ότι εμπερικλείει και την έννοια του ελέους και της καλοσύνης (S). Ο Ιωσήφ ονομάζεται δίκαιος «και για τις άλλες του αρετές, και για την πραότητα και αγαθότητά του» (Ζ). «Δηλαδή αγαθός και επιεικής» (Χ). «Διότι δεν ήθελε να είναι σκληρός, αλλά έδειχνε φιλανθρωπία από πολλή αγαθότητα… ήδη ζώντας υπεράνω των νομικών εντολών» (Θφ). «Λέει τον Ιωσήφ δίκαιο, επειδή δεν είχε ένα μέρος της αρετής… αλλά επειδή ήταν ενάρετος σε όλα και είχε την καθολική αρετή» (Χ).
(2)   Τροπική μετοχή. Πολλοί θεώρησαν αυτήν ως αντιθετική = αν και ήταν δίκαιος, αλλά όμως επειδή δεν ήθελε να την διαπομπεύσει. Αλλά η φράση τότε έπρεπε να είναι: «δίκαιος μεν ὢν, μὴ θέλων δε…» (L).
(3)   Αυθεντική γραφή δειγματίσαι. Έχει την ίδια έννοια με το παραδειγματίζω = παράδειγμα ποιούμαι, επιδεικνύω για παραδειγματισμό, εκθέτω κάποιον σε ατιμία (g). Συναντιέται στην Κ.Δ. μόνο στο Κολ. β 15. Το παραδειγματίσαι συναντιέται στους Ο΄ (εβδομήντα μεταφραστές) στο Αριθμ. κε 4 για πρόσωπα που εκτελέστηκαν με αγχόνη (b).
«Η φράση «να παραδειγματίσει» λεγόταν, όταν ο άνδρας οδηγούσε αυτήν που υποπτευόταν στο συνέδριο και την κατηγορούσε και έτσι φανερά την έδιωχνε από το σπίτι του» (Ζ) ή και αξίωνε να επιβληθεί σε αυτήν η ποινή του θανάτου που επιβαλλόταν σύμφωνα με το Λευϊτ. κ 10 στους μοιχούς και τις μοιχαλίδες (ο).
(4)   Χωρίς κρίση, τελείως ιδιωτικά ή και με έγγραφο διαζυγίου στο οποίο δεν θα μνημονευόταν ο λόγος του χωρισμού (F).
(5)   Το διαζύγιο μπορούσε να πραγματοποιηθεί, εφόσον ο σύζυγος προτιμούσε, και κατ’ ιδίαν με παρουσία δύο μαρτύρων. Αλλά η υποτιθέμενη από τον Ιωσήφ απιστία της Μαρίας αποτελούσε έγκλημα, για το οποίο δικαιούνταν αυτός να φέρει αυτήν σε δημοσιότητα. Σύμφωνα με τον ιουδαϊκό νόμο η μνηστευμένη, αν συλλαμβανόταν ως άπιστη, υπέκειτο σε λιθοβολισμό (δες Δευτ. κβ 23), αν και ο νόμος αυτός δεν τηρούνταν υποχρεωτικά, αλλά η παροχή διαζυγίου είχε θέσει αυτόν σε αχρηστία. Ο Ιωσήφ ενδιαφερόταν να αποφύγει την δημοσιότητα (S).
«Επομένως όχι μόνο να την τιμωρήσει δεν ήθελε, αλλά ούτε να την διαπομπεύσει. Είδες φιλόσοφο άνδρα που είναι και απαλλαγμένος από το τυραννικότατο πάθος; Διότι ξέρετε πόσο δυνατό πάθος είναι η ζήλεια… Αλλά όμως τόσο ήταν καθαρός από το πάθος, ώστε δεν ήθελε ούτε στα πιο μικρά να λυπήσει την Παρθένο» (Χ).

Ματθ. 1,20     Ταῦτα δὲ αὐτοῦ ἐνθυμηθέντος(1) ἰδοὺ(2) ἄγγελος Κυρίου κατ᾿ ὄναρ(3) ἐφάνη αὐτῷ λέγων· Ἰωσὴφ(4) υἱὸς Δαυΐδ(5), μὴ φοβηθῇς(6) παραλαβεῖν(7) Μαριὰμ τὴν γυναῖκά σου(8)· τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γεννηθὲν(9) ἐκ Πνεύματός(10) ἐστιν Ἁγίου.
Ματθ. 1,20      Ενώ δε αυτά είχε στον νουν, ιδού ένας άγγελος του Κυρίου παρουσιάσθη στο όνειρόν του και του είπεν• Ιωσήφ, απόγονε του Δαυΐδ, μη διστάσης, να παραλάβης στον οίκον σου την Μαριάμ, την αγνήν και πιστήν μνηστή σου, διότι το παιδίον που κυοφορείται έντος αυτής έχει συλληφθή από την δημιουργικήν ενέργειαν του Αγίου Πνεύματος.
(1)   Την ώρα που οι σκέψεις αυτές πέρασαν από το μυαλό του (S). «Βλέπεις την επιείκεια του άνδρα; Όχι μόνο δεν την τιμώρησε, αλλά δεν το ανακοίνωσε και σε κανέναν, ούτε σε αυτήν που υποπτευόταν, αλλά το σκεφτόταν μόνος του και φρόντιζε να αποκρύψει την κατηγορία ακόμη και από την Παρθένο» (Χ). «Διότι όταν τα σκέφτηκε αυτά, αλλά δεν τα είπε, εμφανίζεται σε αυτόν ο άγγελος» (Θφ).
(2)   Δεν εγκαταλείφθηκε για πολλή ώρα στην αμφιβολία (b). «Όταν απορούσε ο δίκαιος, τότε ήλθε ο άγγελος, διδάσκοντας αυτόν τι να κάνει» (Θφ). Ζωηρός εβραϊσμός ειδικά συχνός στο πρώτο και τρίτο ευαγγέλιο (S). Συναντιέται μόνο και χωρίς άλλο μόριο μαζί του 30 φορές στο Ματθαίο 29 στο Λουκά και 7 στο Μάρκο, ενώ συνδεδεμένο με το και («και ιδού») βρίσκεται 28 φορές στο Ματθαίο και 26 στο Λουκά (a).
(3)   Όνειρα αναφέρονται και στο Πράξ. β 17, με παράθεση από την Π.Δ. Αν εξαιρέσουμε αυτό το χωρίο, ο Ματθαίος είναι ο μόνος συγγραφέας της Κ.Δ. που αναφέρει όνειρα δηλαδή ένα της συζύγου του Πιλάτου (κζ 19), άλλο των Μάγων (β 12), άλλο του Ιωσήφ εδώ, ένα δεύτερο σε αυτόν στο κεφ. β 13, και ένα τρίτο στον ίδιο στο κεφ. β 19 και ένα άλλο στον ίδιο στο κεφ. β 22. Ο τρόπος αυτός των θείων ανακοινώσεων ήταν κατάλληλος για τους πρώτους εκείνους χρόνους της Κ.Δ. (b).
(4)   Στις οπτασίες εκείνοι, οι οποίοι αξιώνονται αυτών, προσφωνούνται με το ίδιο τους το όνομα, σαν να ήταν ήδη πολύ γνωστοί σε αυτόν που τους μιλά (b).
(5)   «Αμέσως του θυμίζει τον Δαβίδ, από όπου επρόκειτο να έλθει ο Χριστός, υπενθυμίζοντάς του με την ονομασία των προγόνων την υπόσχεση που έγινε σε όλο το γένος» (Χ), «και οδηγώντας τη σκέψη του στο Δαβίδ, από τον οποίο προσδοκούσαν οι Ιουδαίοι ότι θα έλθει ο Χριστός» (Ζ).
(6)   Μην αμφιβάλλεις ή διστάσεις (ο). «Τον δείχνει να φοβάται, μήπως δυσαρεστήσει το Θεό, αν συγκατοικεί με μοιχαλίδα» (Χ).
(7)   Να παραλάβεις στο σπίτι σου. «Να την έχεις μέσα μαζί σου… Να την πάρεις όμως όχι για γάμο αλλά για να την φυλάσσεις» (Ζ).
(8)   «Είπε όμως την γυναίκα σου, πληροφορώντας αυτόν και από αυτό, ότι δεν ήλθε σε σχέση με άνδρα» (Ζ), «δεν θα την ονόμαζε έτσι αν είχε γίνει ανήθικη» (Χ). «Λέει λοιπόν το εξής: Εσύ μεν ίσως νομίζεις ότι είναι μοιχαλίδα. Εγώ όμως σού λέω ότι είναι γυναίκα σου. Δηλαδή δεν χάθηκε η αγνότητά της από κάποιον, αλλά είναι γυναίκα σου» (Θφ).
(9)   «Το ότι προήλθε από τη σάρκα της Παρθένου, το δήλωσε λέγοντας «διότι αυτό που γεννήθηκε μέσα σε αυτήν» και ο Παύλος λέει «έγινε από γυναίκα» (Γαλάτ. δ 4) αποστομώνοντας αυτούς που λένε, ότι, σαν ακριβώς μέσα από κάποιον σωλήνα πέρασε ο Χριστός. Διότι αν γινόταν αυτό, δεν έχει τίποτα κοινό με εμάς, αλλά είναι κάποια άλλη εκείνη η σάρκα, και όχι από τη δική μας φύση» (Χ).
(10)   «Το να πούμε για ένα πράγμα ότι προέρχεται «από κάτι» σημαίνει ή ότι γεννήθηκε ή ότι δημιουργήθηκε ή ότι προέρχεται κατά τρόπο φυσικό όπως η ενέργεια από αυτόν που ενεργεί. Αυτό λοιπόν που γεννήθηκε μέσα στην Παρθένο, ούτε γεννήθηκε από το άγιο Πνεύμα, διότι αυτό που γεννήθηκε είναι σάρκα, ούτε προέρχεται κατά τρόπο φυσικό, αφού το πνεύμα είναι ασώματο. Απομένει λοιπόν να προέρχεται από αυτό (το Πνεύμα) ως δημιούργημα και κτίσμα του» (Ζ).
«Συνέλαβε με πιο θείο τρόπο» (Θφ). «Όχι μόνο δηλαδή είναι απαλλαγμένη από παράνομη μίξη, αλλά συνέλαβε και υπερφυσικά» (Χ).

Ματθ. 1,21     τέξεται δὲ υἱὸν(1) καὶ καλέσεις(2) τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν(3)· αὐτὸς(4) γὰρ σώσει(5) τὸν λαὸν αὐτοῦ(6) ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν(7) αὐτῶν(8).
Ματθ. 1,21      Θα γεννήση δε υιόν, και συ (ο οποίος σύμφωνα με τον νόμον θεωρείσαι προστάτης και πατέρας του) θα το ονομάσης Ιησούν (δηλαδή Θεόν-Σωτήρα) διότι αυτός θα σώση πράγματι τον λαόν του από τας αμαρτίας αυτών.
(1)   «Δεν είπε θα σού γεννήσει, αλλά απλώς θα γεννήσει, και το άφησε αόριστο. Διότι δεν θα γεννούσε για αυτόν, αλλά για όλη την οικουμένη» (Χ). «Διότι δεν κατέληγε η χάρη μόνο σε αυτόν, αλλά απλωνόταν σε όλους» (Θφ). Η λέξη σοί, η οποία προστίθεται στο Λουκά α 31 προκειμένου για τον Ζαχαρία, δεν εισάγεται εδώ (b).
(2)   «Εσύ θα τον ονομάσεις Ιησού, σαν πατέρας σύμφωνα με το νόμο, αν και όχι φυσικός πατέρας του και θα δείξεις όλα τα πατρικά καθήκοντα σχετικά με αυτόν, έστω και αν δεν είναι δικό σου γέννημα» (Ζ).
«Μη νομίσεις λοιπόν, ότι επειδή γεννήθηκε από το άγιο Πνεύμα, δεν έχεις καθήκον να του προσφέρεις τις υπηρεσίες σου ως οικογενειάρχης. Διότι αν και δεν συνέβαλες καθόλου στη γέννηση, αλλά έμεινε ανέπαφη η Παρθένος, όμως, αυτό το οποίο ανήκει στον πατέρα… αυτό σού δίνω, το να δώσεις δηλαδή το όνομα στο νεογέννητο. Διότι εσύ θα του δώσεις το όνομα. Διότι αν και δεν είναι παιδί σου, θα ενεργείς ως πατέρας του» (Χ).
(3)   «Επειδή το όνομα Ιησούς σημαίνει Σωτήρας, δείχνει ότι δίκαια θα ονομαστεί έτσι» (Ζ). Ιησούς είναι ο ελληνικός τύπος του εβραϊκού Γιοσούα, το οποίο σημαίνει ο Ιεχωβά είναι σωτηρία.
(4)   Η αντωνυμία αυτός στην ονομαστική είναι πάντοτε εμφατική. Εδώ είναι ιδιαιτέρως τέτοια (b).
(5)   «Προαναγγέλλει τα αγαθά που μέσω αυτού πρόκειται να συμβούν στην οικουμένη» (Χ).
(6)   Δηλαδή τον Ισραήλ και όλους εκείνους, οι οποίοι θα προστεθούν στον Ισραήλ (b). «Ονόμασε λαό του σύμφωνα μεν με την πρόχειρη γνώση τους Ιουδαίους, από τους οποίους ανεβλάστησε, σύμφωνα με την βαθύτερη όμως, όλους αυτούς που θα πιστέψουν σε αυτόν και θα τον εκλέξουν ως βασιλιά τους» (Ζ)
(7)   «Και εδώ φανερώνει το παράδοξο. Διότι δεν ευαγγελίζεται απαλλαγή από πολέμιους αισθητούς, ούτε από βαρβάρους, αλλά κάτι το πολύ σημαντικότερο, απαλλαγή από τις αμαρτίες» (Χ) «το οποίο κανείς από τους ανθρώπους δεν έκανε ποτέ. Ώστε να είναι και από αυτό γνωστό, ότι είναι Θεός αυτός που γεννιέται» (Ζ). Πράγματι. Σύγκρινε την όλη φράση με αυτήν στο Ψαλμ. ρκθ 8 «και αυτός (ο Θεός) θα λυτρώσει τον Ισραήλ από όλες τις ανομίες του». Η λύτρωση που συντελείται στην Π.Δ. από τον Ιεχωβά αποδίδεται εδώ στον Ιησού.
(8)   Το περιεχόμενο των στίχων 20-21 έχει όλα τα χαρακτηριστικά εβραϊκής ποίησης. Το μέτρο συμπίπτει με αυτό του «Ευλογητός κύριος ο Θεός του Ισραήλ» (Λουκά α 68 και εξής) και είναι πεντάμετρο. Φαίνεται να αποτελεί απόσπασμα εβραϊκού ποιήματος -οι στίχοι του μπορούν να ξαναμεταφραστούν στην εβραϊκή τελείως- και ενδέχεται να προήλθε από τον κύκλο των ποιημάτων σχετικά με τη γέννηση του Χριστού, ο οποίος κύκλος αποτελεί, τόσο ευρέως, στοιχείο στην αφήγηση του Λουκά για την γέννηση (S).

Ματθ. 1,22     Τοῦτο(1) δὲ ὅλον(2) γέγονεν ἵνα(3) πληρωθῇ(4) τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου διὰ τοῦ προφήτου(5) λέγοντος(6)·
Ματθ. 1,22      Και όλον αυτό το θαυμαστόν και μοναδικόν γεγονός έγινε, δια να πραγματοποιηθή και επαληθεύση αυτό, που είχε λεχθή από τον Κυριον δια του προφήτου Ησαΐου•
(1)   Ή, λιγότερο πιθανώς: «ο άγγελος λέει και αυτό» (Ζ). Ή, πιο σωστά, αποτελεί αυτό υπόμνημα του ευαγγελιστού και όχι συνέχεια των λόγων του αγγέλου (L). Ο Ματθαίος παραθέτει ιδιαίτερα συχνά τους προφήτες, για να δείξει τη συμφωνία μεταξύ των προφητειών και των εκβάσεων, στις οποίες εκπληρώθηκαν αυτές. Οι άλλοι ευαγγελιστές μάλλον προϋποθέτουν τη συμφωνία αυτή (b).
(2)   «Αυτό το τόσο μεγάλο, εννοώ δηλαδή το να μείνει έγκυος η Παρθένος εκ Πνεύματος Αγίου» (Ζ).
(3)   Το «ἵνα», καθώς και το αντί για αυτό «όπως» που χρησιμοποιείται στα Ματθ. β 23,η 17, ιγ 35 χρησιμοποιούνται στην καθομιλουμένη αντί για το απλό απαρέμφατο (να εκπληρωθεί Γ΄ Βασ. β 27). Ελάχιστα λοιπόν σημαίνεται έννοια του τελικού αιτίου. Πράγματι δεν θα μπορούσε κάποιος να πει ότι η προφητεία είναι η αιτία του γεγονότος το οποίο αναγγέλλει, ούτε, συνεπώς, ότι το γεγονός όφειλε να έχει ως σκοπό την εκπλήρωση της προφητείας. Το γεγονός έχει την αιτία του στις βουλές του Θεού.
Μόνο δε σε κάποιες περιπτώσεις άρεσε στο Θεό να προαναγγείλει τις βουλές του είτε προτυπώνοντας αυτές σε άλλα γεγονότα είτε προλέγοντας αυτές άμεσα. Την σχέση λοιπόν αυτή των δύο διαθηκών θέλησε ο Ματθαίος να εξάρει, δείχνοντας ότι οι πραγματικότητες της Κ.Δ. ήταν κατά κάποιο τρόπο το τέρμα και η εκπλήρωση της Π.Δ. Το ἵνα λοιπόν πρέπει να το πάρουμε όχι εξ ολοκλήρου εκβατικά (=έτσι ώστε) αλλά πολύ ελαφρά με έννοια τελική (L).
(4)   Η φράση ἵνα (όπως) πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν συναντιέται και στα Ματθ. β 15,23,δ 14,η 17,ιβ 17,ιγ 35,κα 4,κστ 56. Ενώ η φράση τότε επληρώθη το ρηθέν συναντιέται στα β 17, κζ 9 (a).
(5)   «Μη νομίσεις ότι τώρα τελευταία θέλησε αυτά ο Θεός, αλλά από παλιά και από την αρχή» (Θφ). «Δεν είπε, για να εκπληρωθεί αυτό που ειπώθηκε από τον Ησαΐα, αλλά αυτό που ειπώθηκε από τον Κύριο. Διότι το μεν στόμα ήταν του Ησαΐα, η προφητεία όμως ερχόταν από τον ουρανό» (Χ). «Φέρνει μαρτυρία που ειπώθηκε μεν από τον προφήτη Ησαΐα, δεν ήταν όμως δική του αλλά του Θεού» (Ζ). «Επομένως είναι αξιόπιστος ο χρησμός» (Θφ).
(6)   Οι παραθέσεις που εισάγονται με αυτόν τον τρόπο είναι ως επί το πλείστον ελεύθερες μεταφράσεις από το εβραϊκό πρωτότυπο (a).

Ματθ. 1,23     (1)Ἰδοὺ(2) ἡ παρθένος(3) ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται υἱόν, καὶ καλέσουσι(4) τὸ ὄνομα(5) αὐτοῦ Ἐμμανουήλ(6), ὅ ἐστι μεθερμηνευόμενον μεθ᾿ ἡμῶν ὁ Θεός(7).
Ματθ. 1,23      “Ιδού η αγνή και άμωμος παρθένος θα συλλάβη και θα γεννήση υιόν, χωρίς να γνωρίση άνδρα, και θα ονομάσουν αυτόν Εμμανουήλ, όνομα που σημαίνει• Ο Θεός είναι μαζή μας”.
(1)   Η παράθεση είναι από το Ησαΐου ζ 14 σύμφωνα με τους Ο΄ με τη διαφορά αντί για το «καλέσεις» των Ο΄, το οποίο δεν θα συμφωνούσε εδώ με τα συμφραζόμενα, μπήκε εδώ το καλέσουσι, και αντί για το λήμψεται, όπως είναι η γραφή του Βατικανού κώδικα σύμφωνα με τους Ο΄ μπήκε εδώ το ἕξει (a). Όσον αφορά στη σχέση της προφητείας με το γεγονός, πρέπει κατά πρώτον να διαπιστώσουμε, ότι ο Ματθαίος παραδεχόταν την υπερφυσική σύλληψη ως γεγονός και δεν υποβλήθηκε σε αυτόν η ιδέα της υπερφυσικής σύλληψης από το κείμενο του Ησαΐα. Αυτό δέχονται και πολλοί από τους ορθολογιστές (Holtzmann και άλλοι).
Αφού έγινε δεκτό το γεγονός, ο Ματθαίος είδε αυτό να προφητεύεται στα λόγια του Ησαΐα, και πολύ σωστά, διότι ο Ησαΐας μιλούσε ασφαλώς για θείο σωτήρα και ο Μιχαίας (ε 2-4) υπαινισσόταν την ίδια πίστη. Και οι δύο αναμένουν τη σωτηρία του Ισραήλ από παιδί που προέρχεται από καταγωγή μυστηριώδη και μιλούν από αυτήν την αφορμή για τη μητέρα του παιδιού (L). Η παρθενία της μητέρας του Κυρίου δεν αποδεικνύεται πλήρως από τα λόγια του προφήτη αν τα πάρουμε μεμονωμένα, αλλά η φανέρωση της εκπλήρωσής τους ρίχνει άπλετο φως στην προφητεία και αναπτύσσει την πλήρη σημασία της (b).
(2)   Μόριο ειδικά κατάλληλο για την έξαρση κάποιου σημείου (b).
(3) Το εβραϊκό (πρωτότυπο) έχει τη λέξη αλμάχ = νέα γυναίκα, η οποία δεν υπήρξε ακόμη σύζυγος, και όχι τη λέξη μπεθουλάχ = παρθένος από την οποία αποκλείεται κάθε ιδέα γάμου (p). Σε κάθε περίπτωση οι Ο΄ μετέφρασαν ήδη την λέξη με τον όρο παρθένος και το γεγονός ότι μεταγενέστεροι Ελληνες μεταφραστές αντικατέστησαν το παρθένος με το νεᾶνις (= νεανίδα, νέα), καθώς και το ότι δεν υπάρχουν ίχνη για υπερφυσική γέννηση του Μεσσία στη μεταγενέστερη ιουδαϊκή γραμματεία, οφείλεται σε αντιχριστιανική πολεμική. Δες Ιουστίνου προς Τρύφωνα XLIII, LXVII (a).
«Παραχαράσσουν λοιπόν οι Εβραίοι από σκόπιμη κακία την Γραφή και αντί για το παρθένος βάζουν το νεᾶνις» (Θφ).
«Αν όμως… προβάλλουν σε εμάς άλλους ερμηνευτές και μας λένε ότι αυτοί δεν είπαν για παρθένα, αλλά για νεάνιδα (νέα κόρη), πρώτα μεν θα πούμε αυτό, ότι είναι δίκαιο να είναι περισσότερο αξιόπιστοι από όλους τους άλλους οι Εβδομήκοντα μεταφραστές (Ο΄). Διότι οι δικοί τους ερμηνευτές μεν ερμήνευσαν μετά την παρουσία του Χριστού, παραμένοντας πιστοί Ιουδαίοι και δίκαια λοιπόν πρέπει να θεωρούνται αναξιόπιστοι, επειδή μίλησαν μάλλον με μίσος και επειδή παραποιούν επίτηδες τις προφητείες. Οι Εβδομήκοντα όμως έγραψαν πριν από εκατό ή και περισσότερα χρόνια από την παρουσία του Χριστού» (Χ).
«Αν όμως σύμφωνα με αυτούς, νεάνιδα είναι η παντρεμένη, πού είναι το καινούργιο στο να μείνει έγκυος και να γεννήσει η παντρεμένη; Διότι ο προφήτης πρώτα είπε: Ιδού (=Να), θα δώσει ο Κύριος σε σας σημάδι· έπειτα πρόσθεσε: Ιδού η παρθένος θα συλλάβει στην κοιλιά της. Αλλά σημάδι είναι κάτι που είναι πάνω από τη φύση και όχι το φυσικό» (Ζ).
«Διότι αν δεν επρόκειτο να γεννήσει παρθένος, δεν θα ήταν σημάδι» (Θφ). Έτσι το ευαγγέλιο αυτό αρχίζει με εμφατική διάψευση ευρέως γνωστής ιουδαϊκής συκοφαντίας και τελειώνει με εξίσου εμφατική διάψευση μίας άλλης τέτοιας. Οι Ιουδαίοι έλεγαν ότι ο Ιησούς ο Ναζωραίος ήταν γιος κάποιου άνδρα που αποπλάνησε τη Μαρία. Έλεγαν επίσης, ότι οι μαθητές του έκλεψαν το σώμα του από τον τάφο, για να ισχυριστούν ότι είχε αναστηθεί από τους νεκρούς (p).
(4)   Όχι οι γονείς του, αλλά όλοι όσοι επικαλούνται το όνομά του και λένε «μεθ᾿ ἡμῶν (=μαζί μας)» (b). «Θα ονομάσουν, όσοι θα πιστέψουν σε αυτόν» (Ζ).
(5)   «Και όμως, κανείς δεν τον ονόμασε Εμμανουήλ. Ονομαστικά μεν κανείς, στην πραγματικότητα όμως όλοι. Διότι αυτοί που πιστεύουν ότι αυτός που μιλά μαζί τους, αυτός είναι Θεός,… ομολογούν μαζί ότι: Είναι μαζί μας ο Θεός» (Ζ). «Εδώ δηλαδή δίνει ως όνομα το αποτέλεσμα. Η αγία Γραφή έχει αυτή τη συνήθεια, να δίνει ως όνομα αυτά που θα συμβούν στην πραγματικότητα» (Χ).
(6)   Ορθόδοξα ερμηνευόμενο το όνομα σημαίνει ό,τι και το θεάνθρωπος, ώστε να δηλώνεται η προσωπική ένωση της θείας και ανθρώπινης φύσης στο Χριστό (g). «Δεν είναι ούτε Θεός χωρισμένος από την ανθρώπινη φύση, ούτε άνθρωπος απογυμνομένος από την θεότητα… Η φράση «είναι μαζί μας ο Θεός» δηλώνει και την ανθρώπινη φύση που πάρθηκε από εμάς και για χάρη μας (τον άνθρωπο Χριστό) και κηρύττει και τον Θεό Λόγο που πήρε αυτήν την ανθρώπινη φύση» (Κ).
Ο Ματθαίος δεν σκέφτηκε να αντικαταστήσει το Ιησούς με το Εμμανουήλ. Τα δύο αυτά ονόματα, το ένα πραγματικό, το άλλο προφητικό, συμπληρώνουν το ένα το άλλο (L).
(7)   «Τίποτα άλλο δεν δηλώνει το «θα τον ονομάσουν Εμμανουήλ» παρά ότι θα δουν το Θεό μαζί με τους ανθρώπους. Πάντοτε βεβαίως βρισκόταν μεταξύ των ανθρώπων, ουδέποτε όμως τόσο φανερά» (Χ) «Δηλαδή (ο Θεός) συναναστρέφεται με εμάς ως άνθρωπος» (Ζ). Η ένωση της θείας και της ανθρώπινης φύσης στο Χριστό είναι το θεμέλιο της ένωσης του Θεού με τους ανθρώπους, ούτε μπορεί κάποιος να θεωρήσει την τελευταία ξεχωριστά από την πρώτη (b).

Ματθ. 1,24     Διεγερθεὶς(1) δὲ ὁ Ἰωσὴφ ἀπὸ τοῦ ὕπνου ἐποίησεν(2) ὡς προσέταξεν αὐτῷ(3) ὁ ἄγγελος Κυρίου καὶ παρέλαβε(4) τὴν γυναῖκα αὐτοῦ,
Ματθ. 1,24      Αμέσως λοιπόν μόλις εσηκώθη από τον ύπνον ο Ιωσήφ, έκαμε όπως τον είχε διατάξει ο άγγελος του Κυρίου και παρέλαβε στον οίκον του με εμπιστοσύνην και σεβασμόν την μνηστήν του.
(1)   Αυθεντική γραφή εγερθείς. Το διεγερθείς προϋποθέτει προϋπάρχουσα κατάσταση ησυχίας όπως εδώ. Είναι εντονότερο από το εγείρω.
(2)   Χωρίς αναβολή (b). Δεν λέγεται ξεκάθαρα ότι ο Ιωσήφ εκτέλεσε τη διαταγή κατά την ίδια μέρα. Παρόλ’ αυτά οι λέξεις υποδηλώνουν μεγάλη βιασύνη (L).
(3) «Είδες υπακοή και πειθαρχικό χαρακτήρα; Είδες την εκλεκτή και πάντοτε ορθά σκεπτόμενη ψυχή του;» (Χ)
(4) Παραλαμβάνω γυναίκα = παραλαμβάνει κάποιος την μνηστή στο σπίτι του (g). Η παρθένος δεν ανήκε πλέον στους συγγενείς της, αλλά στον Ιωσήφ, ο οποίος «την κρατά και γίνεται υπηρέτης όλου του θείου σχεδίου» (Χ).

Ματθ. 1,25     καὶ οὐκ ἐγίνωσκεν(1) αὐτὴν ἕως οὗ(2) ἔτεκε τὸν υἱὸν(3) αὐτῆς τὸν πρωτότοκον(4), καὶ ἐκάλεσε(5) τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν.
Ματθ. 1,25      Και ποτέ δεν εγνώρισεν αυτήν ως σύζυγον ούτε και όταν εγέννησεν αυτή τον πρώτον και μοναδικόν υιόν της ούτε και μετά ταύτα. Και εκάλεσεν ο Ιωσήφ το όνομα του παιδίου Ιησούν.  
(1)  «Γνώση εδώ ονόμασε με πιο εύσχημο τρόπο την σαρκική σχέση» (Ζ). Ερχεται σε αυτόν τον στίχο να δηλώσει σαφώς και καθαρά, ότι η συγκατοίκηση αυτή καμία δεν έφερε μεταβολή στη σχέση της μνηστείας που υπήρχε (δ).
(2)  Δεν έπεται από το «έως ότου», ότι την γνώρισε μετά από αυτά. Ο ίδιος ο Loisy ομολόγησε ότι «η σημείωση αυτή… δεν περιέχει θετική άρνηση της μετέπειτα παρθενίας της Μαρίας, διότι η προσοχή του συγγραφέα της, είναι στραμμένη ολόκληρη προς τη γέννηση του Ιησού (L).
«Το «έως» εδώ το έβαλε, όχι για να υποπτευθείς, ότι μετά από αυτά την γνώρισε (σαρκικά), αλλά… πληροφόρησε για μόνο το χρόνο τον μέχρι τη γέννησή του, ενώ το μετά από αυτά, το άφησε σε σένα να το συλλογίζεσαι» (Ζ) και «για να μάθεις, ότι πριν τη γέννα ήταν οπωσδήποτε ανέπαφη η Παρθένος. Για ποιο λοιπόν λόγο, θα πει κάποιος, έβαλε το «έως»; Διότι συνηθίζει η Γραφή να το κάνει αυτό πολλές φορές, χωρίς όμως να δίνει στη λέξη αυτή την έννοια ορισμένου χρονικού ορίου. Διότι και στη διήγηση της κιβωτού λέει, Δεν επέστρεψε το κοράκι έως ότου ξεράθηκε η γη (Γένεση η 7), παρόλο βεβαίως που δεν επέστρεψε ούτε αργότερα. Αλλά και για το Θεό μιλώντας η Γραφή, λέει Από του αιώνος και έως του αιώνος εσύ είσαι (Ψαλμ. πθ 2) χωρίς να θέτει χρονικά όρια στο σημείο αυτό. Και όταν πάλι προφητεύει και λέει: Θα ανατείλει στις ημέρες του δικαιοσύνη και πλήθος ειρήνης, έως ότου ανταναιρεθεί (=εκλείψει) η σελήνη (Ψαλμ. οα 7), δεν περιορίζει χρονικά την ύπαρξη του ωραίου αυτού ουράνιου σώματος» (Χ).
«Και πάλι: Κάθισε στα δεξιά μου έως ότου βάλω τους εχθρούς σου υποπόδιο των ποδιών σου, παρόλο που και μετά την υποταγή των εχθρών, ομοίως θα κάθεται στα δεξιά του» (Ζ). Ο Ματθαίος εδώ ενδιαφέρεται για την θαυμαστή γέννηση και όχι για το ζήτημα, εάν η Παρθένος μετά από αυτά έγινε μητέρα τέκνων.
(3)   Αυθεντική γραφή χωρίς το άρθρο. Το άρθρο εδώ έχει αναφορική έννοια και αναφέρεται στο σ. 21 = έως ότου γέννησε εκείνον τον υιό (b).
(4)   Η λέξη παραλείπεται από πολλούς και αυθεντικούς κώδικες. Οι λέξεις «αὐτῆς τὸν πρωτότοκον» φαίνεται να μπήκαν στο Ματθαίο από το παράλληλο χωρίο του Λουκά (b).
«Πρωτότοκο λέει τώρα όχι τον πρώτο ανάμεσα σε αδέλφια, αλλά αυτόν που είναι και πρώτος και μόνος. Διότι υπάρχει και τέτοιο είδος στις σημασίες του πρωτότοκος. Διότι υπάρχουν σημεία που η Γραφή ονομάζει πρώτο τον μόνο, όπως το Εγώ είμαι Θεός πρώτος και μετά από εμένα δεν υπάρχει άλλος» (Ζ). Δες για την έννοια αυτή το Εξόδ. ιγ 2.
(5)   Αυτό συνδέεται όχι με το γέννησε, αλλά με το παρέλαβε και δεν γνώρισε και ονόμασε. Εκπλήρωσε δηλαδή ο Ιωσήφ όλη την παραγγελία του αγγέλου (δ). Αποδέχτηκε ο Ιωσήφ την κατά νόμον πατρότητα του Ιησού (L). Και ονομάζοντας αυτός το παιδί αναγνώρισε αυτό δημόσια ως μέλος της οικογένειάς του που γεννήθηκε νόμιμα (S).
Η προσκύνηση των μάγων (β΄1-12)
Η διήγηση για κανένα λόγο δεν είναι απίθανη από μόνη της και είναι δύσκολο να βρούμε κάποια ικανοποιητική εξήγηση για την αρχή της, με εξαίρεση μόνο αν δεχτούμε αυτήν ως αληθινή. Η εναντίον αυτής ένσταση του Κέλσου, ότι έγινε σύγχυση των μάγων με τους Χαλδαίους (Ωριγένη κατά Κέλσου Ι, 58) είναι πολύ ασθενής και δεν φαίνεται να τέθηκε από τους αντιτιθέμενους στο Χριστιανισμό Ιουδαίους. Οι απόπειρες να εξηγηθεί η αφήγηση αυτή με μυθολογικές αναλογίες υπήρξαν εξόχως ανεπιτυχείς. Τα παραδείγματα που έφεραν είναι περισσότερο αξιοσημείωτα για τις ανομοιότητές τους παρά για τις ομοιότητές τους (p).
Είναι αξιοσημείωτο, ότι ο Ματθαίος, που γράφει ειδικότερα για τους Ιουδαίους, αυτός μας παρουσιάζει τους εθνικούς αυτούς κοντά στη φάτνη, ενώ από την άλλη ο Λουκάς, που γράφει ειδικότερα για τους Ελληνες, μας παρουσιάζει τους ποιμένες στο σπήλαιο. Οι Μάγοι υπήρξαν οι απαρχές των εθνών, οι ποιμένες οι απαρχές του Ιουδαϊσμού (F).

Ματθ. 2,1       Τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας(1) ἐν ἡμέραις Ἡρῴδου(2) τοῦ βασιλέως(3), ἰδοὺ μάγοι(4) ἀπὸ ἀνατολῶν(5) παρεγένοντο(6) εἰς Ἱεροσόλυμα(7)
Ματθ. 2,1        Οταν δε εγεννήθη ο Ιησούς εις την Βηθλεέμ της Ιουδαίας, κατά τας ημέρας που βασιλεύς ήτο ο Ηρώδης, ιδού μάγοι ήλθον από τας χώρας της Ανατολής εις τα Ιεροσόλυμα.
(1)   Ο ευαγγελιστής καθιστά σαφές, ότι πρόκειται για την Βηθλεέμ Ιούδα (δες Κριτ. ιζ 7,ιθ 1,18,Ρουθ α 1), της πόλης Δαβίδ (Λουκ. β 4), η οποία ήταν και ο τόπος της γέννησής του (Α΄ Βασ. ιστ 4). Υπήρχε και άλλη Βηθλεέμ στη Γαλιλαία, επτά μίλια ΒΔ. της Ναζαρέτ (S). Ιουδαία στο ευαγγέλιο αυτό σημαίνει το νότιο τμήμα της Παλαιστίνης. Καθορίζεται εδώ για έμφαση του γεγονότος, ότι ο Ιησούς ως Μεσσίας γεννήθηκε στο έδαφος της φυλής του Ιούδα (a). Συγχρόνως όμως διακρίνει αυτήν και από την ομώνυμη κωμόπολη που βρίσκεται στη φυλή Ζαβουλών. Δες Ιησού του Ναυή ιθ 15 (F). «Λέει τον τόπο, για να δείξει, ότι εκπληρώθηκε η προφητεία του Μιχαία» (Ζ).
«Η ονομασία Βηθλεέμ ερμηνεύεται οίκος άρτου» (Θφ). Δόθηκε σε αυτήν η ονομασία αυτή για την ευφορία της χώρας που την περιβάλλει (ο).
(2)   Δηλαδή του Ηρώδη του μεγάλου, που ήταν αυτόχθονας της Ασκάλωνας, αλλοδαπός από καταγωγή, και πλησίαζε η αφαίρεση του σκήπτρου του βασιλικού από τον Ιούδα. Ανάμεσα στους γιους του ήταν ο Αρχέλαος, που μνημονεύεται στο σ. 22, οι Ηρώδες Αντίπας και Φίλιππος, που μνημονεύονται στο κεφάλαιο ιδ του Ματθαίου και κεφάλαιο κγ του Λουκά, και ο Αριστόβουλος, ο πατέρας του Ηρώδου του Αγρίππα, που αναφέρεται στις Πράξεις β (b).
«Αναφέρει τον Ηρώδη, για να μάθεις εσύ ότι εξέλιπαν οι άρχοντες και βασιλιάδες από την φυλή του Ιούδα και αναγκαστικά ήλθε ο Χριστός. Διότι ο Ηρώδης δεν ήταν  Ιουδαίος, αλλά Ιδουμαίος» (Θφ).
(3)   Ο Ηρώδης έγινε κυβερνήτης της Γαλιλαίας το 47 π.Χ. και δόθηκε σε αυτόν ο τίτλος του βασιλιά της Ιουδαίας από τον Αντώνιο και τον Οκτάβιο το 40 π.Χ. (S).
(4)   Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Ι,101) οι μάγοι ήταν αρχικά Μηδική φυλή, η οποία απέβη ιερατική τάξη μεταξύ των Περσών (Ι,132), όπως οι Χαλδαίοι στη Βαβυλώνα (S). Μετά την κατάκτηση της Βαβυλώνας οι Μάγοι ασχολούνταν με την αστρολογία, και εξ’ αιτίας αυτού χρησιμοποιούσαν και μεθόδους ύποπτους, έτσι ώστε η λέξη μάγος, από όπου η λέξη μαγεία, κατέστη σχεδόν συνώνυμη με τη λέξη γόης (=μάγος). Πάντως η πρόθεση του Ματθαίου για κανένα λόγο δεν είναι να υποτιμήσει αυτούς που αναφέρονται εδώ ( L).
Η λέξη μάγος είναι ινδογερμανικής προέλευσης. Με την ονομασία αυτή στους Βαβυλώνιους, Μήδους, Πέρσες και άλλους ονομάζονταν οι σοφοί, διδάσκαλοι, ιερείς, γιατροί, αστρολόγοι, μάντεις, ερμηνευτές των ονείρων, έμπειροι των μαγικών τεχνών κλπ. Εδώ ονομάζονται σοφοί αστρολόγοι ανατολίτες, οι οποίοι από την ανατολή αστέρος διαπίστωσαν την πρόσφατη γέννηση του Μεσσία (g). Ότι οι μάγοι υπήρξαν βασιλιάδες συναντιέται για πρώτη φορά στον Τερτυλλιανό σύμφωνα με καθαρά εξηγητικό συνδυασμό με το Ψαλμ. οα 10 («βασιλιάδες Αράβων και Σαβά θα φέρουν δώρα»). Ότι ήταν τρεις, αναμφίβολα σύμφωνα με τον αριθμό των δώρων που έφεραν, συναντιέται στις τοιχογραφίες από τις αρχές του β αιώνα (L).
(5)   Η πατρίδα τους αναφέρεται εδώ αόριστα (S). Εφ’ όσον η πρόθεση του Ματθαίου δεν ήταν να υποτιμήσει εδώ τους μάγους, ήταν πολύ φυσικό, να θεωρήσουν αυτούς ως ιερείς Πέρσες, σύμφωνα με την τιμητική και επίσημη έννοια της λέξης. Αυτή επίσης είναι η εικονογραφική παράδοση της Ρώμης και ομόφωνη σχεδόν παράδοση των Πατέρων (δες και Κλήμη Αλεξ. Στρωματείς Ι,15, Ωριγένη Κατά Κέλσου Ι,58).
Αλλά η εκδοχή αυτή δεν συμβιβάζεται με την έννοια της φράσης στη Βίβλο «από ανατολών» που σημαίνει την χώρα που είναι πέρα από τον Ιορδάνη και τη Νεκρά θάλασσα. Τα δώρα επίσης των μάγων είναι τα κατά παράδοση δώρα της Αραβίας. Ότι επίσης οι μάγοι προέρχονταν από την Αραβία βεβαιώνεται από τον Ιουστίνο δέκα φορές στο διάλογο προς Τρύφωνα (L).
Εάν η ελπίδα να βρεθεί ο Σωτήρας του κόσμου έφερε τον Τιριδάτη και τους μάγους του στη Νεάπολη, όπως αναφέρει ο Σουετώνιος, είναι πολύ πιθανόν και άλλοι μάγοι να ήλθαν στη μητρόπολη της Παλαιστίνης για παρόμοιο σκοπό (a). Αυτός που ενέπνευσε τον Βαλαάμ, να εκφωνήσει μία τόσο αξιοσημείωτη προφητεία για τον Μεσσία μπορούσε αναντίρρητα να διεγείρει και τους μάγους αυτούς, για να μεταβούν για προσκύνηση αυτού του Μεσσία ταυτόχρονα με τη γέννησή του (ο).
«Πρόσεξε λοιπόν, πως από την αρχή ανοίγεται στα έθνη πόρτα πίστης για να ντροπιαστούν οι Ιουδαίοι. Επειδή δηλαδή, αν και άκουγαν τους προφήτες να προαναγγέλλουν την παρουσία του Χριστού, δεν πρόσεχαν πολύ, τα οικονόμησε έτσι ώστε να έλθουν βάρβαροι… και από χώρα μακρινή και να τους διδάξουν» (Ζ).
(6)   Ήλθαν, αφού είχε πάρει το όνομα Ιησούς και συνεπώς μετά την περιτομή του (b). Το παραγίνομαι συναντιέται και στα Ματθ. γ 1,13 και μία φορά στο Μάρκ. ιδ 43 (a).
(7)   Ήταν φυσικό να υποθέσουν, ότι η πρωτεύουσα θα ήταν ο τόπος, όπου θα διακρίβωναν την αλήθεια και νόμιζαν αναμφίβολα ότι ο βασιλιάς γεννήθηκε εκεί (b).

Ματθ. 2,2       λέγοντες· ποῦ(1) ἐστιν ὁ τεχθεὶς(2) βασιλεὺς(3) τῶν Ἰουδαίων(4); εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ(5) τὸν ἀστέρα(6) ἐν τῇ ἀνατολῇ(7) καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι(8) αὐτῷ.
Ματθ. 2,2        Και ερωτούσαν τους κατοίκους• “που είναι ο νεογέννητος βασιλεύς των Ιουδαίων; Διότι ημείς είδαμεν τον αστέρα αυτού εις την Ανατολήν και από το ουράνιον αυτό φαινόμενον επληροφορηθήκαμεν την γέννησίν του και ήλθομεν να τον προσκυνήσωμεν”.
(1)   Είναι τόσο βέβαιοι για το γεγονός και το χρόνο, ώστε ρωτάνε μόνο το πού (b).
(2)   Βεβαιώνουν, ότι η γέννησή του έλαβε ήδη χώρα και ότι με αυτήν είναι συνδυασμένα τα βασιλικά δικαιώματά του (b).
(3)   Για έναν και μόνο λέχθηκε, ότι από τη στιγμή που γεννήθηκε είναι βασιλιάς (b). Δεν έχουν αμφιβολία για το ότι ο βασιλιάς γεννήθηκε. Η συνέχεια όμως του λόγου τους και η επίσημη ερμηνεία του συνεδρίου (σ. 5 και εξής) δείχνουν, ότι δεν περίμεναν να δουν έναν συνηθισμένο μονάρχη, αλλά τον ιδεώδη βασιλιά, αυτόν που από πολύ παλιά αναμενόταν ως σωτήρας (F).
(4)   Λένε όχι ο βασιλιάς μας, αλλά των Ιουδαίων, δείχνοντας έτσι, ότι αυτοί δεν ήταν Ιουδαίοι (b).
(5)   Δηλαδή τον αστέρα μαζί με τον οποίο οι αστρονομικοί υπολογισμοί τους οδήγησαν αυτούς να συνδυάσουν τη γέννηση του αναμενόμενου μονάρχη (a). Το αστέρι που φανερώνει και ειδικά αναγγέλλει αυτόν (F).
(6)   Διάφορες απόπειρες έγιναν, για να ταυτιστεί ο αστέρας της αφήγησης με κάποιο εξαιρετικό ουράνιο φαινόμενο και να καθοριστεί η σύμπτωσή του με αστρονομικό υπολογισμό. Η πιο περίφημη από αυτές είναι αυτή του Κέπλερ (1605), ο οποίος νόμισε, ότι επρόκειτο για πάρα πολύ κοντινή σύνοδο των πλανητών Δία και Κρόνου και τους αστερισμού των Ιχθύων –μιας συνόδου σπανιότατης, που σημειώνεται ανά 800 έτη. Αλλά το αστέρι του χωρίου μας αναφέρεται αναμφίβολα σε ένα ιδιαίτερο αστέρι, το οποίο δεν σημείωσε κάποια καταπληκτική εμφάνιση στη φύση. Πράγματι, η άγνοια, την οποία εκδηλώνουν ο Ηρώδης και οι Ιεροσολυμίτες ως προς τη φύση του αστεριού μάλλον υποδηλώνει, ότι η εμφάνισή του δεν προκάλεσε την προσοχή κάποιου άλλου παρά μόνο των αστρολόγων (S).
Ως προς τη φύση του αστεριού διατυπώθηκαν διάφορες γνώμες. Ο Χ. Ζ. και ο Διόδωρος ο Ταρσού θεώρησαν ότι «δεν ήταν ένα από τα πολλά αυτό το αστέρι, ή μάλλον δεν ήταν καν αστέρι, αλλά μία αόρατη δύναμη που μετασχηματίστηκε σε αυτήν τη μορφή» (Χ). Ο Ω. «το αστέρι που φάνηκε στην ανατολή, νομίζουμε ότι είναι καινούργιο και δεν είναι παραπλήσιο με κανένα από τα συνηθισμένα, ούτε με αυτά που είναι στην απλανή περιοχή (που δεν μετακινούνται), ούτε με όσα είναι στις κατώτερες σφαίρες, αλλά έγινε στο είδος τέτοιο, όπως κατά καιρούς γίνονται οι κομήτες ή δοκίδες (=είδος μετεώρου με σχήμα δοκού) ή πωγωνίες (=κομήτης με πώγωνα (γένι)».
Πιο σωστή η εκδοχή που συνδυάζει και τις δύο γνώμες, σύμφωνα με την οποία το αστέρι για το οποίο γίνεται λόγος, ήταν στην αρχή αληθινό αστέρι, όταν δηλαδή φάνηκε ταυτόχρονα με τη γέννηση του Σωτήρα. Όταν όμως βγήκαν από τα Ιεροσόλυμα είδαν πάλι το αστέρι το οποίο είχαν δει στην πατρίδα τους, αλλά όχι πλέον το αληθινό εκείνο, αλλά υπερφυσικό αντίτυπο αυτού, το οποίο τους οδηγούσε στη Βηθλεέμ και τέλος αφού ήλθε στάθηκε επάνω από όπου ήταν το παιδί (δ).
Και ότι το αστέρι που φάνηκε στους μάγους κατά την πορεία τους από Ιεροσόλυμα στη Βηθλεέμ ήταν υπερφυσικό, φαίνεται πρώτον μεν «από την λαμπρότητα. Διότι κανένα αστέρι δεν φαίνεται την ημέρα, λόγω της υπερβολικής ηλιακής λαμπρότητας, αυτό μόνο φαινόταν την ημέρα και δεν μπορούσε ο ήλιος να το κρύψει»· και επίσης και «από το ότι βάδιζε το αστέρι πολύ κοντά στη γη. Διότι δεν θα έδειχνε το σπήλαιο, αν βρισκόταν ψηλά παραπλήσια με τα άλλα αστέρια. Αυτό όμως αφού ήλθε σταμάτησε πάνω από όπου ήταν το παιδί» (Ζ).
«Ότι ήταν αγγελική δύναμη το αστέρι είναι φανερό… από το ότι κινούνταν μεν, όταν κινούνταν οι μάγοι, ενώ στεκόταν όταν αναπαύονταν» (Θφ)
(7)   Μπορεί να σημαίνει ότι και το προηγούμενο από ανατολών. Δες Αριθ. γ 38,Ιησού Ναυή ιη 7,Ιερεμ. λη 40,Αποκαλ. κα 13. Αλλά είναι απίθανο ότι οι μάγοι θα έλεγαν στην ανατολή αντί να πουν στη χώρα μας και ότι ο ευαγγελιστής θα χρησιμοποιούσε τον πληθυντικό και τον ενικό σε δύο αλλεπάλληλους στίχους με την ίδια έννοια. Είναι δύσκολο να μην υποθέσουμε ότι η λέξη ανατολή εδώ είναι τεχνικός αστρονομικός όρος που σημαίνει την αρχή του ιδιαίτερου φαινομένου, το οποίο εκφράζει εδώ η λέξη αστέρι (a).
Το ανατολή λοιπόν σημαίνει κατά τη στιγμή της ανατολής του. Και πράγματι οι αστρολόγοι απέδιδαν μεγάλη σημασία στο σημείο αυτό. Τα άστρα είχαν το μέγιστο της επίδρασής τους κατά την ανατολή τους. Οι Μάγοι λοιπόν θα είχαν βγάλει συμπεράσματα από τη σύμπτωση της ανατολής του άστρου με τη γέννηση του παιδιού (L).
(8)   Λέξη αγαπητή στο Ματθαίο που συναντιέται 13 φορές σε αυτόν, 2 στον Μάρκο και 3 στο Λουκά (a). Οι μάγοι αναγνώριζαν τον Ιησού ως Κύριό τους και σωτήρα τους (b). Διότι «αν δεν ανέμεναν να γίνει δικός τους βασιλιάς, αλλά ενός παράξενου λαού, που κατοικούσε σε μεγάλη απόσταση από την πατρίδα τους, ούτε το έβλεπαν να έχει γίνει ήδη άνδρας, για ποιο λόγο κάνουν τόσο μακρινό ταξίδι και προσφέρουν δώρα, και αυτά ενώ επρόκειτο να τα κάνουν με κινδύνους;» (Χ)

Ματθ. 2,3       Ἀκούσας δὲ Ἡρῴδης ὁ βασιλεὺς(1) ἐταράχθη καὶ πᾶσα Ἱεροσόλυμα(2) μετ᾿ αὐτοῦ(3),
Ματθ. 2,3        Οταν ήκουσεν ο βασιλεύς Ηρώδης να γίνεται λόγος δια νεογέννητον Βασιλέα εκυριεύθη από ταραχήν• μαζή με τον Ηρώδην εταράχθησαν και όλοι οι κάτοικοι της Ιερουσαλήμ.
(1)   Ο ευαγγελιστής σκόπιμα μιλά για τον Ηρώδη ως βασιλιά, για να εξηγήσει γιατί ταράχτηκε. Ο θρόνος του ήταν σε κίνδυνο (p). «Ταράχτηκε επειδή φοβήθηκε για την βασιλεία μιας και ήταν από άλλη φυλή (όχι τη βασιλική του Ιούδα)» (Θφ).
Άλλωστε οι Φαρισαίοι, λίγο πιο πριν είχαν προείπει, όπως μαθαίνουμε από τον Ιώσηπο (Αρχ. XVII 3), ότι πλησίαζε η άρση της βασιλείας από τον οίκο του Ηρώδη (b). Ταράχτηκε αν και αυτός ήταν εβδομήντα ετών και συνεπώς δεν είχε λόγο προσωπικό, να φοβηθεί ένα νήπιο, το οποίο μετά από έτη πολλά θα ενηλικιωνόταν (ο).
(2)   Ή βάζει θηκυκό γένος κατά τρόπο ασυνήθιστο όπως και στο Τωβίτ ιδ 4. Ή, πιο σωστά «όλη η πόλη, που ονομάζεται Ιεροσόλυμα» (Ζ).
(3)   Ταράχτηκε η πόλη, «αν και έπρεπε αυτή να χαίρεται μάλλον, διότι γεννήθηκε σε αυτούς βασιλιάς, τον οποίο οι προφήτες προκατήγγειλαν σωτήρα και λυτρωτή του Ισραήλ» (Ζ). Ο λαός, ο οποίος επί μακρόν είχε συνηθίσει το βασιλιά, ακολουθούσε τον αρχηγό του (b). Ήταν λοιπόν προς το συμφέρον τους να μην έχουν δυναστεία διαφιλονικούμενη (p).
Ταράχτηκε από την προσδοκία μεγάλων επικειμένων κακών, τα οποία τόσο οι φίλοι, όσο και οι εχθροί του Ηρώδη φοβούνταν και ήταν αυτά οι εμφύλιοι πόλεμοι που επρόκειτο να προέλθουν από την εξαγρίωση του Ηρώδη και η διέγερση της θηριώδους εκδίκησής του (δ).

Ματθ. 2,4       καὶ συναγαγὼν πάντας(1) τοὺς ἀρχιερεῖς(2) καὶ γραμματεῖς(3) τοῦ λαοῦ(4) ἐπυνθάνετο(5) παρ᾿ αὐτῶν ποῦ(6) ὁ Χριστὸς(7) γεννᾶται(8).
Ματθ. 2,4        Ο Ηρώδης, αφού εκάλεσε και συνεκέντρωσε όλους τους αρχιερείς και γραμματείς του λαού εζητούσε πληροφορίας, που, σύμφωνα με τας Γραφάς, θα εγεννάτο ο Χριστός.
(1)   Όλους όσοι ήταν στα Ιεροσόλυμα τότε (b). Επειδή ήταν Ιδουμαίος από τη γέννησή του ο Ηρώδης και ελάχιστα παρακολουθούσε τις θρησκευτικές ιδέες των υπηκόων του, συγκαλεί τους ειδικούς (F).
(2)   Πολλές φορές στον πληθυντικό συναντιέται στα ευαγγέλια, στις Πράξεις και στα συγγράμματα του Ιώσηπου και περιλαμβάνονται έτσι εκτός από εκείνον, ο οποίος κατείχε το αρχιερατικό αξίωμα, που ήταν εν ενεργεία αρχιερέας, και εκείνοι, οι οποίοι προηγουμένως το ίδιο αξίωμα είχαν διαχειριστεί, αλλά σταμάτησαν να το έχουν και οι οποίοι είχαν μεγάλη επιρροή στην κοινωνία, καθώς και εκείνοι από τις οικογένειες των οποίων λαμβάνονταν οι αρχιερείς (g).
Το ισόβιο και κληρονομικό των αρχιερέων καταργήθηκε επί Ηρώδου και των Ρωμαίων και ο αρχιερέας αυθαίρετα επιβαλλόταν και αντικαθίστατο με άλλον, έτσι ώστε συνυπήρχαν και άλλοι πρώην αρχιερείς, που φύλαγαν το όνομα, την εσθήτα και τις τιμές του αρχιερέα (δ).
(3)   Ιδιώτες ή διδάσκαλοι ειδικοί στις Γραφές (b). «Γραμματείς ήταν οι διδάσκαλοι του λαού» (Θφ). Ο Λουκάς συνήθως ονομάζει αυτούς νομικούς. Ήταν επιφορτισμένοι να ερμηνεύουν τη μωσαϊκή νομοθεσία και εκπλήρωναν συγχρόνως έργα θεολόγων και νομομαθών. Δες Ιησήπου Αρχαιολ. XVII 6,2, XVIII 3,5. Το συνέδριο αποτελούνταν από τους αρχιερείς και γραμματείς, στους οποίους προστίθενταν οι πρεσβύτεροι του λαού (F).
(4)   Αρχίζει εδώ η καταδικαστική στάση του ευαγγελιστή απέναντι στους επίσημους διδασκάλους του ιουδαϊκού έθνους. Μήνυμα ήλθε κάτω από εξόχως εξαιρετικές και αξιόλογες συνθήκες  ότι ο βασιλιάς των Ιουδαίων γεννήθηκε και οι εθνικοί αυτοί αρχηγοί δεν έλαβαν τον κόπο να πληροφορηθούν εάν αυτό ήταν ή δεν ήταν αληθές. Ειδωλολάτρες, οι οποίοι δεν είχαν τίποτα να καθοδηγήσει αυτούς παρά μόνο ημιμάθεια επιστήμης αναμεμιγμένη με δεισιδαιμονία, παρόλ’ αυτά όμως γίνονται τόσο φλογεροί από ενθουσιασμό με τα σημάδια, τα οποία ο Θεός με μέσα τόσο ατελή είχε παράσχει σε αυτούς, ώστε αναλαμβάνουν μακρινό ταξίδι και κάνουν επιμελείς έρευνες για να προσκυνήσουν το νέο βασιλιά, ο οποίος στάλθηκε στον κόσμο.
Αντιθέτως η ιουδαϊκή ιεραρχία, που είχε την Πεντάτευχο και τους προφήτες στα χέρια, καμιά φροντίδα δεν λαμβάνει για να διαπιστώσει την εκπλήρωση των προτυπώσεων και προφητειών (p).
(5)   Το ρήμα πυνθάνομαι μόνο εδώ συναντιέται σε αυτό το ευαγγέλιο (a).
(6)   «Δηλαδή σε ποιο μέρος της γης βρίσκεται στις Γραφές, ότι γεννιέται» (Ζ).
(7)   «Αλλά όμως οι μάγοι δεν είπαν ότι ζητούν το Χριστό. Πώς λοιπόν ο Ηρώδης ρωτά για το Χριστό; Διότι από παλιά άκουγε ότι πρόκειται να γεννηθεί ο Χριστός βασιλιάς του Ισραήλ» (Ζ).
(8)   Ο ενεστώτας συμφωνεί με την γενική προσδοκία της έλευσης του Μεσσία, η οποία επικρατούσε τότε (b). Αναμένει την απάντηση από τις προφητικές γραφές. Ο ενεστώτας άρα εκφράζει το δέον, το πρέπον (δ).

Ματθ. 2,5       οἱ δὲ εἶπον αὐτῷ· ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας(1)· οὕτω γὰρ(2) γέγραπται διὰ τοῦ προφήτου·
Ματθ. 2,5        Εκείνοι δε του είπαν• “εις την Βηθλεέμ της Ιουδαίας, διότι έτσι έχει γραφή από τον προφήτην Μιχαίαν•
(1)   Αυτή μπορεί να θεωρηθεί ως η ορθόδοξη απάντηση, την οποία θα έδινε κατά φυσικό λόγο μία επίσημη συνέλευση αρχιερέων και γραμματέων. Υπήρχε όμως και άλλη λαϊκή αντίληψη, σύμφωνα με την οποία ο Μεσσίας, όταν θα εμφανιζόταν, θα ερχόταν αιφνιδίως και η καταγωγή του θα ήταν μυστηριώδης. Δες Ιω. ζ 27. Για την ορθοδοξότερη όμως εκδοχή, η οποία ήταν και επικρατέστερη δες Ιω. ζ 42 και το Ταργκούμ στο Μιχαίου ε 1 (S).
(2)   Η αιτιολογία αυτή προβλήθηκε από το συνέδριο. Αλλά ο Ματθαίος επέθηκε σε αυτήν την επιδοκιμασία του (b).

Ματθ. 2,6       Καὶ(1) σὺ Βηθλεέμ, γῆ Ἰούδα(2), οὐδαμῶς ἐλαχίστη εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν Ἰούδα(3)· ἐκ σοῦ γὰρ(4) ἐξελεύσεται(5) ἡγούμενος, ὅστις ποιμανεῖ(6) τὸν λαόν μου τὸν Ἰσραήλ(7).
Ματθ. 2,6        Και συ Βηθλεέμ, που ανήκεις εις την περιοχήν της φυλής Ιούδα μολονότι μικρά στον πληθυσμόν, δεν είσαι από απόψεως αξίας καθόλου μικρότερη και άσημη από τας μεγάλας πόλεις της φυλής του Ιούδα. Και τούτο, διότι από σε θα προέλθη και θα αναδειχθή άρχων, ο οποίος ως καλός πομήν θα οδηγήση με στοργήν τον λαόν μου τον Ισραηλιτικόν”.
(1)   Το χωρίο έχει ληφθεί από το Μιχαίου ε 1και μεταφράζεται από τους Ο΄ ως εξής: Καὶ σύ, Βηθλεέμ, οἶκος τοῦ Ἐφραθά, ὀλιγοστὸς εἶ τοῦ εἶναι ἐν χιλιάσιν Ἰούδα· ἐκ σοῦ μοι ἐξελεύσεται τοῦ εἶναι εἰς ἄρχοντα ἐν τῷ Ἰσραήλ. (=Και συ Βηθλεέμ, η άλλως λεγομένη και οίκος εφραθά, μικρά είσαι μεταξύ των πόλεων του Ιούδα. Δεν έχεις ούτε χιλίους κατοίκους. Αλλά από σε θα προέλθη εις δόξαν ιδικήν μου ένας ανήρ ο οποίος θα γίνη άρχων του ισραηλιτικού λαού). Ο ευαγγελιστής απέδωσε γενικώς την έννοια της προφητείας μεταβάλλοντας το λεκτικό της ώστε να είναι πιο κατανοητή.
(2)   Οι Ο΄ γράφουν στο Ιησού Ναυή ιε 59 «Θεκώ και Εφραθά. Αυτή είναι η Βηθλεέμ». Από αυτό φαίνεται ότι όταν η γη Χαναάν διαιρέθηκε μεταξύ των φυλών του Ισραήλ, η Βηθλεέμ δεν υπολογιζόταν μεταξύ των πόλεων. Δες και Ιω. ζ 42, όπου η Βηθλεέμ ονομάζεται κώμη (χωριό) (b). Ο ευαγγελιστής αντικαθιστά εδώ τη φράση «οίκος του Εφραθά», ελάχιστα κατανοητή για τους αναγνώστες, με το «γη Ιούδα».
(3)   «Δηλαδή ως προς του φυλάρχους (Ιούδα). Λέγοντας όμως αυτό συμπεριέλαβε και την Ιερουσαλήμ» (Χ). Για κατανόηση αυτού του στίχου ( σύμφωνα με τους Ο΄) πρέπει να σημειωθεί ότι κάθε φυλή στο Ισραήλ διαιρούνταν σε χιλιάδες ή συγγένειες. Και για αυτό ο προφήτης (κατά τους Ο΄) λέει εδώ για τη Βηθλεέμ, ότι είναι μικρή, ώστε να είναι ανάμεσα στις συγγένειες Ιούδα, σαν μία από αυτές και αυτή (δ).
Δες στο Κριτών στ 15 τη φράση η χιλιάς μου δηλαδή η οικογένειά μου. Για αυτό και ο Ματθαίος αφού έβαλε το ελαχίστη μνημονεύει αντί των χιλιάδων τους ηγεμόνες των χιλιάδων, πάνω από τους οποίους θέτει έναν ηγούμενο, το Χριστό (b). «Αν και φαινομενικά είσαι ασήμαντη, αλλά αν το εξετάσει κάποιος βαθύτερα δεν είσαι κάποια ελάχιστη ανάμεσα σε όλες τις ηγεμονίες της φυλής του Ιούδα. Διότι κάθε φυλή είχε διαφορετικές ηγεμονίες στις πόλεις τους» (Ζ).
(4)   «Προσθέτει και την αιτία της δόξας λέγοντας ότι από σένα θα βγει. Κανείς όμως άλλος δεν έκανε λαμπρό και ένδοξο το μέρος εκείνο παρά μόνος αυτός. Μετά λοιπόν από τη γέννα εκείνη, από τα πέρατα της οικουμένης έρχονται για να δουν τη φάτνη και τον τόπο της καλύβας. Διότι το χωριό έγινε ξακουστό όχι μόνο στην Παλαιστίνη αλλά και σε όλη την οικουμένη» (Χ).
(5)   «Δηλαδή θα βλαστήσει» (Ζ). «Δεν είπε ότι θα μείνει στη Βηθλεέμ, αλλά ότι θα προέλθει. Επομένως και αυτό αποτελούσε προφητεία, ότι μόνο θα γεννηθεί εκεί» (Χ). «Διότι δεν έμεινε ο Χριστός στη Βηθλεέμ, αλλά βγήκε από αυτήν μετά τη γέννηση και τον περισσότερο χρόνο έμενε στη Ναζαρέτ» (Θφ). Το ἐκ σοῦ ἐξελεύσεται σημαίνει σε σένα θα πάρει την αρχή, την ύπαρξή του. Και για αυτό σωστά κατάλαβαν οι Ιουδαίοι ότι αυτό δηλώνει την γέννηση στη Βηθλεέμ (δ).
(6)   «Θα ποιμάνει είπε, όχι θα τυραννήσει ή θα καταφάει» (Θφ).
(7)   Η όλη φράση παρουσιάζεται να προσαρμόστηκε στο Β΄ Βασ. ε 2 σύμφωνα με τους Ο΄: «ο οποίος θα ποιμάνει το λαό μου τον Ισραήλ». «Λέγοντας εδώ τον Ισραήλ, υπαινίχθηκε όσους από τους Ιουδαίους πίστεψαν σε αυτόν. Και αυτό ερμηνεύοντας ο Παύλος έλεγε. «Δεν είναι αυτοί Ισραήλ, όσοι δηλαδή προέρχονται από το Ισραήλ, αλλά όσοι γεννήθηκαν μέσω της πίστης και της υπόσχεσης» (Ρωμ. θ 7).
Αν λοιπόν δεν τους ποίμανε όλους, η αιτία και η κατηγορία είναι δική τους. Διότι έπρεπε αυτοί να προσκυνήσουν μαζί με τους μάγους και να δοξάσουν το Θεό… αυτοί όμως κάνουν το αντίθετο και ταράττονται και προκαλούν ανησυχία και πλέκουν άπειρες σκευωρίες έπειτα από αυτά» (Χ)

Ματθ. 2,7       Τότε(1) Ἡρῴδης λάθρα(2) καλέσας τοὺς μάγους ἠκρίβωσε(3) παρ᾿ αὐτῶν τὸν χρόνον τοῦ φαινομένου(4) ἀστέρος(5),
Ματθ. 2,7        Τοτε ο Ηρώδης εκάλεσε κρυφίως τους μάγους και επληροφορήθη ακριβώς από αυτούς τον χρόνον, κατά τον οποίον είχε φανή ο αστήρ.
(1)   Αγαπημένη λέξη του Ματθαίου. Συναντιέται σε αυτόν 90 φορές, 6 στο Μάρκο και 15 στο Λουκά (a).
(2)   Αυτό αποδεικνύει δόλια σχέδια εκ μέρους του Ηρώδη (b). «Γιατί τους κάλεσε κρυφά; Διότι υποπτευόταν τους Ιουδαίους… και δεν ήθελε να ακούσουν αυτοί, αυτά που επρόκειτο να ρωτήσει και να παραγγείλει, μη τυχόν αφού καταλάβουν ότι θέλει να του κάνει κακό, τον σώσουν σαν δικό τους βασιλιά» (Ζ). Να που ο Ηρώδης σε όλη την αφήγηση αυτή παρουσιάζεται όπως γνωρίζουμε αυτόν και από τον Ιώσηπο και από τους υπόλοιπους κλασσικούς συγγραφείς (F).
(3)   «Αντί να πει: έμαθε με ακρίβεια» (Ζ). «Διότι νομίζω ότι το αστέρι είχε φανεί πριν από πολύ χρόνο. Επειδή επρόκειτο να ξοδέψουν πολύ χρόνο στην οδοιπορία οι μάγοι» (Χ).
(4)   Δηλαδή την περίοδο από τη στιγμή που το αστέρι φάνηκε σε αυτούς για πρώτη φορά ανατέλλοντας (a). Η μετοχή είναι χρόνου παρατατικού = κατά τον οποίο (χρόνο) φαινόταν. «Εξακρίβωσε το χρόνο του αστεριού, όταν φάνηκε σε αυτούς, ώστε από εκεί να αριθμήσει το χρόνο της γέννησης του Χριστού. Διότι ανέμενε, ότι, όταν αυτό φάνηκε, τότε οπωσδήποτε γεννήθηκε και ο Χριστός» (Ζ).
(5)   «Πρόσεξε όμως την ανοησία (του Ηρώδη). Αν μεν πίστευε την προφητεία και την θεωρούσε αμετακίνητη, είναι ολοφάνερο ότι επιχειρούσε αδύνατα πράγματα. Αν πάλι δεν πίστευε και δεν περίμενε ότι θα πραγματοποιηθούν τα λεγόμενα, δεν έπρεπε να τρέμει και να φοβάται ούτε για αυτό να σχεδιάζει κακά. Επομένως είτε έτσι είτε αλλιώς ο δόλος ήταν περιττός» (Χ)

Ματθ. 2,8       καὶ πέμψας(1) αὐτοὺς εἰς Βηθλεὲμ εἶπε· πορευθέντες ἀκριβῶς ἐξετάσατε περὶ τοῦ παιδίου(2), ἐπὰν δὲ εὕρητε, ἀπαγγείλατέ μοι(3), ὅπως κἀγὼ ἐλθὼν προσκυνήσω αὐτῷ(4).
Ματθ. 2,8        Κατόπιν τους έστειλε εις την Βηθλεέμ και είπε• “πηγαίνετε εκεί και εξετάσατε με κάθε ακρίβειαν όλα τα περί του παιδίου• και όταν θα το εύρετε, πληροφορήσατέ με, δια να έλθω εις την Βηθλεέμ να το προσκυνήσω και εγώ”.
(1)   Πέμψας = αφού τους οδήγησε ότι στη Βηθλεέμ θα βρουν το ζητούμενο, όχι όμως ότι διέταξε σε αυτούς αυτό (δ).
(2)   «Δεν είπε, αφού πάτε μάθετε για τον βασιλιά, αλλά για το παιδί. Διότι δεν ανεχόταν ούτε το όνομα της εξουσίας του να κατονομάσει» (Χ).
(3)   Ο Ηρώδης δεν δεχόταν ως απολύτως αληθή την αντίληψη των μάγων, αν και θεωρούσε αυτήν ως δυνατή. Για αυτό δεν πρέπει να απορεί κάποιος, γιατί δεν έσπευσε να μεταβεί μαζί με τους μάγους, για να προσκυνήσει το παιδί (b).
(4)   Το αποκορύφωμα της υποκρισίας, για να επιτύχει ασφαλέστερα τα δόλια και φονικά σχέδιά του (F).

Ματθ. 2,9       οἱ δὲ ἀκούσαντες τοῦ βασιλέως ἐπορεύθησαν(1)· καὶ ἰδοὺ ὁ ἀστὴρ(2) ὃν εἶδον ἐν τῇ ἀνατολῇ προῆγεν αὐτούς(3), ἕως ἐλθὼν ἔστη(4) ἐπάνω οὗ ἦν(5) τὸ παιδίον·
Ματθ. 2,9        Οι δε μάγοι, αφού ήκουσαν τα λόγια του βασιλέως, εξεκίνησαν και επορεύοντο εις την Βηθλεέμ• και ιδού το λαμπρόν αστέρι, που είχαν ίδει εις την Ανατολήν, επροπορεύετο και τους ωδηγούσεν, έως ότου ήλθε και εστάθη επάνω από τον τόπον όπου ευρίσκετο το παιδίον.
(1)   «Οι μάγοι [από τις επιβουλές του Ηρώδη] αυτές, τίποτα δεν αντιλήφθηκαν λόγω της πολλής τους ευλάβειας και φεύγουν χωρίς καμιά υποψία για αυτά, αλλά από τον εαυτό τους έκριναν και τη συμπεριφορά των άλλων» (Χ). Οι μάγοι πέτυχαν την απάντηση που επιθυμούσαν (b) και τίποτα κακό δεν υποπτεύθηκαν για τις διαθέσεις του Ηρώδη.
(2)   Καθ’ όλη τη διάρκεια του ταξιδιού τους δεν είχαν δει το αστέρι (b). Ή τουλάχιστον είχε εξαφανιστεί το αστέρι πριν ακόμη αυτοί φθάσουν στην Ιερουσαλήμ (F). «Διότι για αυτό και κρύφτηκε, ώστε αφού χάσουν τον οδηγό τους να βρεθούν στην ανάγκη να ρωτήσουν τους Ιουδαίους και να γίνει έτσι το πράγμα ολοφάνερο σε όλους» (Χ)
(3)   Προπορευόταν μπροστά από αυτούς (δ). «Και όχι απλώς προχωρούσε, αλλά πήγαινε μπροστά από αυτούς και τους έσυρε από το χέρι και τους καθοδηγούσε μέρα μεσημέρι… Και τι χρειαζόταν το αστέρι τούτο, θα ρωτήσει κάποιος, αφού είχε γίνει γνωστό το μέρος; Για να γίνει ορατό και το παιδί. Διότι δεν υπήρχε κανένα σημείο που να το δείχνει, επειδή ούτε το σπίτι ήταν μεγαλοπρεπές ούτε η μητέρα λαμπρή και επίσημη, χρειαζόταν λοιπόν το αστέρι που θα τους σταματούσε στον ορισμένο τόπο. Για αυτό και εμφανίζεται σε αυτούς όταν βγήκαν από τα Ιεροσόλυμα και δεν σταμάτησε προηγουμένως, ώσπου έφθασε στη φάτνη» (Χ).
(4)   Συμπεραίνουμε από εδώ ότι το αστέρι βρισκόταν κάτω από την καθοδήγηση λογικής αιτίας (b). «Όταν έφτασε πάνω από το παιδί, το άστρο σταμάτησε πάλι, γεγονός το οποίο ακριβώς φανέρωνε μία μεγαλύτερη δύναμη από ένα απλό αστέρι, το να κρύβεται μεν τώρα, έπειτα να φαίνεται και μετά την εμφάνιση να σταματά» (Χ).
(5)   Επάνω όπου ήταν, δηλαδή πάνω από το σπίτι (δ). «Αφού ήλθε στάθηκε επάνω στο κεφάλι του και έδειχνε ότι το παιδί που γεννήθηκε ήταν θείο» (Χ). «Κατέβηκε το αστέρι από το ύψος και αφού πλησίασε πολύ τη γη έδειξε σε αυτούς τον τόπο» (Θφ).

Ματθ. 2,10     ἰδόντες δὲ τὸν ἀστέρα ἐχάρησαν(1) χαρὰν μεγάλην σφόδρα(2),
Ματθ. 2,10      Οι μάγοι, όταν είδαν τον αστέρα, εδοκίμασαν πολύ μεγάλην χαράν.
(1)   «Χάρηκαν επειδή βρήκαν τον αψευδέστατο οδηγό. Διότι πληροφορήθηκαν λοιπόν ότι και αυτό που ζητούσαν θα το βρουν» (Ζ).
(2)   Συναντιέται η λέξη 7 φορές στο Ματθαίο και ανά μία φορά στο Μάρκο και το Λουκά (a).

Ματθ. 2,11     καὶ ἐλθόντες εἰς τὴν(1) οἰκίαν(2) εἶδον τὸ παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ(3), καὶ πεσόντες προσεκύνησαν(4) αὐτῷ, καὶ ἀνοίξαντες τοὺς θησαυροὺς(5) αὐτῶν προσήνεγκαν(6) αὐτῷ δῶρα(7), χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν(8)·
Ματθ. 2,11      Και ελθόντες εις την οικίαν είδαν το παιδίον με την μητέρα αυτού Μαρίαν και πεσόντες στο έδαφος επροσκύνησαν με βαθείαν ευλάβειαν αυτό• και ανοίξαντες τας αποσκευάς και τα θησαυροφυλάκιά των του προσέφεραν δώρα, χρυσόν και πολύτιμα αρώματα της Ανατολής, λιβάνι και σμύρναν.
(1)   Το άρθρο μπήκε για να δηλώσει την οικία στην οποία τότε κατά συγκυρία έμεναν και την οποία έκανε γνωστή το αστέρι που στάθηκε πάνω της (δ).
(2)   Παράδοση παλαιότατη (Ιουστίνου προς Τρύφωνα LXXVIII 5, Πρωτευαγγέλιο Ιακώβου XVIII) μιλά για σπήλαιο, στο οποίο γεννήθηκε ο Χριστός, και ο Ωριγένης στηριζόταν πάνω στην παράδοση αυτή για να αποδείξει την γέννηση στη Βηθλεέμ (Κατά Κέλσου Ι, 51). Το σπήλαιο αυτό άλλωστε με την φάτνη του Λουκά εναρμονίζεται πλήρως (β 6 και εξής). Μπορεί κάποιος να υποθέσει ότι μετά τη γέννηση του Ιησού, ο Ιωσήφ κατόρθωσε να βρει στέγη ανετότερη ή ότι ο Ματθαίος χρησιμοποιεί εδώ όρο γενικό ( L). «Αφού ευλογήθηκε αυτός (ο Ιησούς) από τον Συμεών, κατέβηκαν πάλι στη Βηθλεέμ και το βρέφος το είχε στην αγκαλιά της η μητέρα του, και έμειναν προσωρινά σε σπίτι που τους φιλοξενούσε για πολλές ημέρες και αφού ήλθαν οι μάγοι στο σπίτι από τη γη της ανατολής εκεί έφεραν σε αυτό τα δώρα και έγιναν θεατές του αιωνίου βασιλιά» (Ω).
(3)   Φαίνεται ότι τη στιγμή που ήλθαν οι μάγοι βρήκαν το παιδί με μόνη τη μητέρα του (δ).
(4)   Η προσκύνηση εκφράζεται ζωηρά με δύο ρήματα «πεσόντες προσεκύνησαν» (L). «Τι ήταν αυτό που τους έπεισε να προσκυνήσουν; Διότι ούτε η Παρθένος ήταν επίσημη, ούτε η οικία ένδοξη, ούτε κάτι άλλο από όσα έβλεπαν ήταν ικανό να προκαλέσει την έκπληξη και να προσελκύσει… Τι λοιπόν τους έπεισε; Ήταν και το άστρο και ο φωτισμός τον οποίο ο Θεός έστειλε στη διάνοιά τους που τους οδηγούσε σιγά σιγά προς την τελειότερη γνώση» (Χ).
(5)   Θησαυρός λέγεται κάθετί πολύτιμο που φυλάσσεται, όπως και αυτό στο οποίο φυλάσσεται, οι θήκες των θησαυρών (δ). Εδώ είναι το σακούλι ή άλλο σκεύος, στο οποίο αποτίθενται πράγματα πολύτιμα (g).
(6)   Σύμφωνα με τη συνήθεια που είχαν στην ανατολή του να μην έρχονται με άδεια χέρια σε βασιλιά. Δες Γεν. μγ 10, Α Βασ. ι 27, Γ΄ Βασ. ι 2 (δ). Εφεραν σαν σε βασιλιά, χωρίς να σκανδαλιστούν από την τωρινή φτώχεια του (b). «Κανένα από τα αισθητά δεν ήταν μεγάλο εκεί, αλλά φάτνη και καλύβα και μητέρα φτωχή για να δεις καθαρή την φιλόσοφη διάθεση των μάγων» (Χ).
(7)   «Πρόσφεραν δώρα απαλλαγμένα μεν από την ιουδαϊκή προσήλωση στα υλικά, (για αυτό δεν θυσίασαν πρόβατα και μοσχάρια), αλλά δώρα που ήταν κοντά στην εκκλησιαστική φιλοσοφία» (Χ)
(8)   Όλα τα δώρα αυτά είναι προϊόντα της Αραβίας όχι όμως και αποκλειστικά σε αυτήν παραγόμενα. Για τη χρήση τέτοιων πολύτιμων δώρων δες Ησ. ξ 6, Ψαλμ. οα 10,15 και Ασμα γ 6 (S). Λίβανος είναι το δέντρο και το κόμμι (=κολλώδης ουσία) που εκκρίνεται από αυτό, που θυμιάζεται, το λιβάνι δηλαδή. Σμύρνα είναι το φυτικό άρωμα που κατά τρόπο φυσικό ή με κόψιμο απορρέει από το δέντρο το ονομαζόμενο Βαλσαμόδενδρον μύρρα. Χρησιμοποιούσαν το άρωμα αυτό είτε ως θυμίαμα (Εξόδου λ 23, Ασμα γ 6), είτε ως άρωμα στα ρούχα (Ψαλμ. μδ 9) είτε για άλειψη με μύρα νεκρών (Ιω. ιθ 39), είτε για να αλείφονται με αυτό (Ασμα ε 5, Εσθήρ β 12) είτε για ανάμιξη με κρασί ως ναρκωτικό (Μάρκ. ιε 23) (δ).
Είναι διάφορες οι αλληγορίες των δώρων. Ή «προσφέρουν δώρα, και δώρα όχι σαν σε άνθρωπο, αλλά σαν σε Θεό. Διότι το λιβάνι και η σμύρνα ήταν σύμβολο αυτού» (Χ). Ετσι ερμηνεύει και ο Τερτυλλιανός. Ή «είναι σύμβολο ο μεν χρυσός της βασιλείας· διότι χρυσάφι προσφέρουν ως φόρο στο βασιλιά οι υπήκοοι. Το λιβάνι είναι σύμβολο της θεότητας· διότι το λιβάνι θυμιαζόταν στο Θεό. Η σμύρνα είναι σύμβολο της νέκρωσης, διότι με αυτήν οι παλαιοί άλειφαν τους νεκρούς, για να μην σαπίζουν, ούτε να μυρίζουν άσχημα» (Ζ). Έτσι ερμηνεύουν και οι Ειρηναίος, Ωριγένης και Θεοφύλακτος. Ο Δαμαλάς αλλιώς.
Ματθ. 2,12     καὶ χρηματισθέντες(1) κατ᾿ ὄναρ μὴ ἀνακάμψαι πρὸς Ἡρῴδην, δι᾿ ἄλλης ὁδοῦ(2) ἀνεχώρησαν(3) εἰς τὴν χώραν αὐτῶν(4).
Ματθ. 2,12      Επειδή δε έλαβον εντολήν και οδηγίαν από τον Θεόν εις όνειρόν των να μη επιστρέψουν προς τον Ηρώδην, ανεχώρησαν δια την πατρίδα των από άλλον δρόμον.
(1)   Το χρηματίζω έχει και την έννοια στους Διόδωρο και Πλούταρχο του δίνω απάντηση με χρησμό σε αυτούς που ζητούν συμβουλή ή ζητούν κάτι. Για αυτό στον Ιώσηπο σημαίνει προκειμένου για το Θεό = από το Θεό διατάσσω, προτρέπω, διδάσκω. Το παθητικό σημαίνει από το Θεό διατάσσομαι, προτρέπομαι, οδηγούμαι όπως εδώ (g).
«Αφού χρηματίστηκαν δηλαδή δέχτηκαν αποκάλυψη από το Θεό» (Θφ). «Χρηματίστηκαν λέει αντί να πει τους δόθηκε παραγγελία. Προτού μεν δουν το παιδί, τους οδηγούσε αστέρι. Αφού όμως το είδαν, μιλά σε αυτούς πλέον άγγελος επειδή αγιάστηκαν» (Ζ)
(2)   «Δες και από εδώ την πίστη τους, πως δεν σκανδαλίστηκαν, αλλά είναι υπάκουοι και ευγνώμονες και δεν ταράσσονται, ούτε συλλογίζονται μέσα τους λέγοντας: Αλλά όμως αν αυτό το παιδί είναι μεγάλο και έχει κάποια δύναμη τι χρειάζεται η φυγή και η μυστική αναχώρηση;» (Χ).
(3)   Συναντιέται 10 φορές στο Ματθαίο, και μία στο Μάρκο και πουθενά στο Λουκά (a).
(4)   «Στέλνει τους μάγους γρήγορα για να τους κάνει διδασκάλους στην περσική χώρα και για να θεραπεύσει ταυτόχρονα την μανία του τυράννου, για να μάθει ότι επιχειρεί ακατόρθωτα πράγματα, αν βεβαίως ήθελε να καταλάβει» (Χ)

Ματθ. 2,13     (1)Ἀναχωρησάντων(2) δὲ αὐτῶν ἰδοὺ(2) ἄγγελος Κυρίου φαίνεται(3) κατ᾿ ὄναρ τῷ Ἰωσὴφ λέγων· ἐγερθεὶς(4) παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα(5) αὐτοῦ καὶ φεῦγε εἰς Αἴγυπτον(6), καὶ ἴσθι ἐκεῖ(7) ἕως ἂν εἴπω σοι(8)· μέλλει γὰρ Ἡρῴδης(9) ζητεῖν τὸ παιδίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό(10).
Ματθ. 2,13      Οταν δε αυτοί ανεχώρησαν, ιδού άγγελος Κυρίου εφάνηκε δι' ονείρου στον Ιωσήφ και του είπε• “σήκω αμέσως χωρίς αναβολήν και πάρε το παιδίον και την μητέρα του και φύγε εις την Αίγυπτον, και μένε εκεί, μέχρις ότου πάλιν εγώ σου είπω• διότι ο Ηρώδης θα αναζητήση το παιδίον, δια να το θανατώση”.
(1)   Η φυγή του Ιησού στην Αίγυπτο επιβεβαιώνεται έμμεσα από κάποια παλαιότατη παράδοση και όπως φαίνεται ανεξάρτητη που διασώζεται στο Ταλμούδ (Abodah Zarah 16β,17α), σύμφωνα με την οποία ο Ιησούς έφερε μαγικές δυνάμεις από την Αίγυπτο, με τις οποίες αργότερα τέλεσε πολλά θαύματα. Η παράδοση αυτή που χρονολογείται στα χρόνια του Ελιέζερ Υρκανού (80-120 μ.Χ.) πιθανότατα οφείλει την αρχή της σε διαστροφή προφορικής παράδοσης που ανάγεται στην εξ’ Ιουδαίων χριστιανών εκκλησία της Παλαιστίνης. Μεταγενέστερη μορφή αυτής αναφέρεται στον Ωριγένη (κατά Κέλσου Ι,38. Δες Ιουστίνου Απολογία Ι,30) (S).
Η παράδοση αυτή επιβεβαιώνει δύο πράγματα, ότι δηλαδή ο Ιησούς ήλθε στην Αίγυπτο και ότι μετά από αυτά έκανε θαύματα. Η απλότητα της αφήγησης του Ματθαίου αποτελεί σοβαρή ένδειξη αλήθειας. Θα μπορούσε να αντιταχτεί προς τις επεξεργασμένες λεπτομέρειες των απόκρυφων ευαγγελίων. Δες ψευδο-Ματθαίον XVII-XXV, το αραβικό ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας  IX-XXVI, το ευαγγέλιο του Θωμά, λατιν. έκδοση Ι-ΙΙΙ.
(2)    Για τη σύνταξη Ἀναχωρησάντων… ἰδοὺ, δες α 20 (a).
(3)   Η γενική απόλυτος που προηγήθηκε, το ιδού και ο ιστορικός ενεστώτας φαίνεται, δείχνουν ότι η εμφάνιση του αγγέλου επακολούθησε αμέσως μετά την αναχώρηση των μάγων (L).
(4)    Δηλαδή αμέσως και χωρίς κάποια αναβολή.
(5)   «Εδώ δεν λέει πλέον τη γυναίκα σου, αλλά την μητέρα του» (Χ).
(6)   Η Αίγυπτος υπήρξε συχνά τόπος καταφυγής απέναντι στην εξουσία στην Ιερουσαλήμ. Δες Γ΄ Βασ. ια 40 (L). Ήταν η χώρα που γειτόνευε περισσότερο προς νότο με την Ιουδαία. Εκεί και πολλοί από τους Ιουδαίους είχαν καταφύγει αποφεύγοντας την τυραννία του Ηρώδη (F).
«Πρέπει να φύγει και κατά το ανθρώπινο να μετοικήσει. Διότι δεν έπρεπε να θαυματουργήσει από τότε. Διότι αν από την πρώτη ηλικία έδειχνε θαύματα, δεν θα νομιζόταν ότι είναι άνθρωπος. Για αυτό βεβαίως δεν δημιουργείται αμέσως τέλειος ναός (το σώμα του), αλλά προηγείται η κυοφορία του, το διάστημα των εννέα μηνών, οι ωδίνες, ο τοκετός, ο θηλασμός η πολυχρόνιος ησυχία εν αναμονή της ανδρικής ηλικίας, για να γίνει με όλα αυτά εύκολα δεκτό το μυστήριο της οικονομίας. Διότι εάν μερικοί τόλμησαν να πουν ότι ήταν μύθος το ότι πήρε σάρκα παρόλο ότι έγιναν αυτά και πολλά οικονομήθηκαν, όπως αρμόζει σε ανθρώπους, σκεφτείτε σε ποια μεγάλη ασέβεια θα έπεφταν, εάν τα έπραττε όλα όπως αρμόζει στο Θεό και ανάλογα με τη δύναμή του;» (Χ).
(7)   «Να είσαι εκεί, αντί να πει να κατοικήσεις, να μένεις» (Ζ), «να είσαι εκεί» (Θφ).
(8)   Ετσι η πίστη του Ιωσήφ δοκιμάστηκε. Δεν αποκαλύφθηκαν σε αυτόν τα πάντα με τη μία. Υποχρεώθηκε να περιμένει το χρόνο της επιστροφής, ούτε ο άγγελος είπε κάτι σε αυτόν στο μεταξύ.
«Αφού άκουσε αυτά ο Ιωσήφ δεν σκανδαλίστηκε, ούτε είπε «το πράγμα είναι αίνιγμα. Δεν έλεγες προηγουμένως ότι θα σώσει το λαό του; Και τώρα δεν σώζει ούτε τον εαυτό του, αλλά είναι ανάγκη να φύγουμε, να αποδημήσουμε και να ζήσουμε αλλού πολύ καιρό. Τα πράγματα είναι αντίθετα με τις υποσχέσεις». Αλλά τίποτα από αυτά δεν λέει (διότι ήταν πιστός ο άνδρας), ούτε δείχνει περιέργεια για το χρόνο της επιστροφής, μολονότι ο άγγελος μίλησε αόριστα για αυτόν. Εως ότου σού πω… αλλά υπακούει και πείθεται, υπομένοντας με χαρά όλους τους πειρασμούς» (Χ).
(9)   Ο Ιωσήφ θα γνώριζε αρκετά για την κακότητα του Ηρώδη, διότι πρόσφατα αυτός είχε θανατώσει τους ίδιους του τους γιους Αλέξανδρο και Αριστόβουλο, επειδή υποπτεύθηκε αυτούς ότι επιβουλεύονταν το θρόνο του. Το οποίο έκανε τον Αύγουστο να πει, ότι είναι προτιμότερο να είναι κάποιος γουρούνι του Ηρώδη παρά γιος του.
(10)   «Και άλλο διδασκόμαστε από εδώ… Ποιο είναι λοιπόν αυτό; Ότι εξ αρχής πρέπει να περιμένουμε πειρασμούς και επιβουλές. Βλέπεις λοιπόν ότι αυτό γίνεται αμέσως από τα σπάργανα. Διότι αμέσως μόλις γεννήθηκε και μαίνεται ο τύραννος και γίνεται φυγή και εγκατάσταση σε χώρα εξορίας… έτσι ώστε εσύ ακούγοντας αυτά, όταν καταξιωθείς να διακονήσεις σε κάποιο πνευματικό πράγμα και έπειτα δεις να σε βρίσκουν συμφορές αθεράπευτες και να υπομένεις μύριους κινδύνους, να μην ταραχτείς ούτε να πεις… αλλά να τα υπομείνεις όλα γενναία» (Χ).

Ματθ. 2,14     Ὁ δὲ ἐγερθεὶς(1) παρέλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ νυκτὸς(2) καὶ ἀνεχώρησεν εἰς Αἴγυπτον(3),
Ματθ. 2,14      Και ο Ιωσήφ εσηκώθηκε αμέσως, παρέλαβε νύκτα το παιδίον και την μητέρα αυτού και έφυγεν εις την Αίγυπτον.
(1)   Ο Ιωσήφ σηκώθηκε αμέσως και εκπλήρωσε την ίδια νύχτα του οράματος την παραγγελία του αγγέλου (δ).
(2)    Η ευεργεσία της νύχτας είναι μεγάλη σε καιρό διωγμού (b).
(3)   Δεν γνωρίζουμε σε ποιο μέρος της Αιγύπτου οδήγησε ο Ιωσήφ το παιδί και την μητέρα του. Το αραβικό ευαγγέλιο για την παιδική ηλικία του Ιησού μαρτυρεί, ότι ο Ιωσήφ κατέφυγε στη Ματαρέα κοντά στο Κάιρο (έκδοση Tischendorf κεφ. 24). Αλλά η παράδοση αυτή εμφανίζεται για πρώτη φορά κατά τον ΙΓ΄ αιώνα. Κατά την επίσημη παράδοση της κοπτικής εκκλησίας ο τόπος της διαμονής της αγίας οικογένειας τοποθετείται στο μοναστήρι Koskam στη μέση Αίγυπτο (L). Αναμφίβολα ο Ιωσήφ ακολούθησε την οδό την κατά μήκος της Μεσογείου και χρειάστηκε περίπου δέκα ημερών πορεία για να μεταβεί από Βηθλεέμ στα αιγυπτιακά σύνορα (F).

Ματθ. 2,15     καὶ ἦν ἐκεῖ ἕως τῆς τελευτῆς Ἡρῴδου(1), ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου διὰ τοῦ προφήτου(2) λέγοντος· ἐξ Αἰγύπτου ἐκάλεσα τὸν υἱόν μου(3).
Ματθ. 2,15      Και έμενε εκεί, έως ότου απέθανε ο Ηρώδης και έτσι εξεπληρώθη και επραγματοποιήθη πλήρως εκείνο, που είχε λεχθή από τον Κυριον δια του προφήτου, ο οποίος είπε• “από την Αίγυπτον εκάλεσα τον υιόν μου”.
(1)   «Πικρό τέλος είχε ο Ηρώδης και με πυρετό και δυσεντερία και φαγούρα και πρήξιμο ποδιών και σάπισμα των γεννητικών οργάνων, που γεννούσε σκουλήκια και με δύσπνοια και τρέμουλο και σπασμούς των μελών βγήκε η πονηρή ψυχή του» (Ζ). Ο Ιωσήφ διέμεινε στην Αίγυπτο έως το θάνατο του Ηρώδη, που συνέβη το 750 από κτίσεως Ρώμης, δηλαδή το 4 π.Χ. κατά τη συνηθισμένη χρονολογία. Επομένως λίγους μόνο μήνες έμειναν στην Αίγυπτο (δ). Κατά την παράδοση των απόκρυφων ευαγγελίων η διαμονή στη Αίγυπτο διήρκησε για αρκετό χρόνο, που υπολογίζεται διαφορετικά από ένα μέχρι επτά έτη (S). Προφανώς η παράδοση αυτή δεν στηρίζεται σε σοβαρά στοιχεία.
(2)   Η παράθεση είναι από το Ωσηέ ια 1 κατά το πρωτότυπο εβραϊκό, ενώ οι Ο΄ μεταφράζουν εξ Αιγύπτου εκάλεσα τα τέκνα αυτού. Ο Ακύλας όμως μεταφράζει εξ Αιγύπτου εκάλεσα τον υιόν μου (b).
(3)   Ο στίχος δεν είναι προφητεία, αλλά έκθεση ιστορικού γεγονότος –της κλήσης του Ισραήλ από την Αίγυπτο στη γη Χαναάν, για να γνωστοποιήσουν εκεί την αληθινή θρησκεία. Αλλά η ιστορία του έθνους συχνά θεωρείται ως τυπική προεικόνιση της ζωής του Μεσσία (p). Όσα κατά τον τύπο προηγήθηκαν σε άλλους, κατά την αλήθεια και εκπλήρωση αναφέρονται στο Χριστό (Ιερωνύμου στον L).
«Αν όμως θα αμφέβαλλαν για την προφητεία οι Ιουδαίοι λέγοντας ότι το «από την Αίγυπτο κάλεσα τον υιό μου» ειπώθηκε για αυτούς, θα μπορούσαμε να πούμε σε αυτούς, ότι και αυτός είναι νόμος προφητείας, το ότι δηλαδή πολλές φορές πολλά λέγονται μεν για άλλους, εκπληρώνονται όμως σε άλλους… Το οποίο βεβαίως θα μπορούσε και εδώ να πει κάποιος. Διότι ποιος θα μπορούσε να ονομαστεί γνησιότερος Υιός Θεού;… Και ο λαός [του Ισραήλ] και ο πατριάρχης όταν κατέβηκαν εκεί [στην Αίγυπτο] και ανέβηκαν από εκεί, εκπλήρωναν τον τύπο αυτής της ανόδου. Διότι και εκείνοι κατέβαιναν αποφεύγοντας τον θάνατο από την πείνα και αυτός (ο Ιησούς) τον θάνατο από επιβουλή. Αλλά εκείνοι μεν αφού κατέβηκαν, απαλλάχτηκαν τότε από την πείνα, ενώ αυτός αφού κατέβηκε, αγίασε όλη τη χώρα με την εκεί παρουσία του» (Χ).
Η διαμονή του Χριστού στην Αίγυπτο ήταν το προοίμιο του εκχριστιανισμού της χώρας εκείνης. Κατά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού η Αιγυπτιακή εκκλησία διακρίθηκε πολύ (b).

Ματθ. 2,16     (1)Τότε(2) Ἡρῴδης ἰδὼν ὅτι ἐνεπαίχθη(3) ὑπὸ τῶν μάγων, ἐθυμώθη λίαν(4), καὶ ἀποστείλας(5) ἀνεῖλε πάντας τοὺς παῖδας(6) τοὺς ἐν Βηθλεὲμ καὶ ἐν πᾶσι τοῖς ὁρίοις(7) αὐτῆς ἀπὸ διετοῦς(8) καὶ κατωτέρω, κατὰ τὸν χρόνον ὃν ἠκρίβωσε παρὰ τῶν μάγων(9).
Ματθ. 2,16      Τοτε ο Ηρώδης, όταν είδε ότι οι Μαγοι τον εξεγέλασαν, ωργίσθη παρά πολύ, και επάνω εις την φονικήν οργήν του έστειλε δημίους και έσφαξε όλα τα παιδιά, που ήσαν εις την Βηθλεέμ και εις τα περίχωρα αυτής από ηλικίας δύο ετών και κάτω, σύμφωνα με τον χρόνον, τον οποίον είχε εξακριβώσει από τους μάγους.
(1)   Τέτοια σφαγή, σαν αυτή που περιγράφεται στους στίχους 16-19 δεν αναφέρεται από τον Ιώσηπο. Τέτοια όμως ενέργεια εκ μέρους του Ηρώδη είναι εξ’ ολοκλήρου σύμφωνη με ό,τι γνωρίζουμε για το χαρακτήρα του, όταν κυριευόταν αυτός από κάποια υποψία. Περισσότερες από μία φορές παρέδωσε σε σφαγή, χωρίς να λυπηθεί ούτε τα μέλη της οικογένειάς του. Δες Ιωσήπου Αρχαιολογία XV1 11,7, XVII 2,4, VI 4,5. Ο αριθμός των παιδιών τα οποία έπεσαν θύματα της μανίας του κατά την περίπτωση αυτή ήταν μικρός, συγκρινόμενος με τις χιλιάδες των άλλων θυμάτων της θηριωδίας του Ηρώδη και το γεγονός εύκολα μπορούσε να διαφύγει την προσοχή του ιστορικού.
(2)   «Τότε. Πότε; Αφού δηλαδή η οικογένεια του Ιησού έφυγε στην Αίγυπτο» (Ζ).
(3)   Ετσι ο Ηρώδης εξέλαβε την εσπευσμένη αναχώρηση των μάγων: Νόμισε ότι τον ξεγέλασαν (F). «Είναι άξιο της δύναμης του Θεού όχι βεβαίως μόνο το να νικά ολοφάνερα τους εχθρούς μόνο, αλλά και το να τους εξαπατά με ευκολία. Έτσι λοιπόν εξαπάτησε και τους Αιγυπτίους προς χάριν των Ιουδαίων, και ενώ μπορούσε φανερά να μεταφέρει τον πλούτο εκείνων στα χέρια των Εβραίων, διατάζει να γίνει αυτό κρυφά και με απάτη» (Χ). Αυτός που επιχείρησε να εξαπατήσει τους μάγους, αποκρύπτοντας από αυτούς τους αληθινούς σκοπούς του ως προς το παιδί, με κάθε δικαιοσύνη βρέθηκε εξαπατημένος από αυτούς.
(4)   «Δεν έπρεπε βεβαίως να θυμώσει, αλλά να φοβηθεί και να μαζευτεί και να καταλάβει ότι επιχειρεί ακατόρθωτα πράγματα. Αλλά δεν συγκρατείται. Διότι όταν η ψυχή είναι αχάριστη και αθεράπευτη δεν υποχωρεί σε κανένα από τα φάρμακα που δίνει ο Θεός» (Χ). «Διότι και πριν άκουσε από μεν τους μάγους ότι αστέρι μήνυσε αυτόν που γεννήθηκε· από δε τους αρχιερείς και γραμματείς, ότι προφήτες για αυτόν προφήτευσαν. Αυτός όμως περισσότερο παραλογίζεται, για να δειχτεί τελείως η πονηρία και η ανοησία του» (Ζ).
«Τι έγινε που δεν έγινε καλύτερος; Αυτό όμως δεν ήταν έγκλημα εκείνου ο οποίος οικονόμησε όλα αυτά, αλλά αποτέλεσμα της δικής του υπερβολικής μανίας, που δεν υποχωρούσε σε εκείνους οι οποίοι μπορούσαν να τον παρηγορήσουν και να τον ελευθερώσουν από την κακία αλλά προχωρούσε περισσότερο, για να δεχτεί ακόμη βαρύτερη τιμωρία για την ανοησία του αυτή».
(5)   Δηλαδή σφαγείς και μάλιστα αιφνίδια (b).
(6)   Όχι και τα κορίτσια. Δες Εξόδου α 16 (b).
(7)   Δηλαδή στα περίχωρα που ανήκουν στους Βηθλεεμίτες (δ).
(8)   Είναι γένους αρσενικού = του παιδιού που έχει δύο έτη, που είναι δυο ετών· όχι λοιπόν ουδέτερο = από διετές διάστημα χρόνου (δ). «Αν όμως ο Ηρώδης σκοτώνει τα παιδιά από δύο ετών και κάτω, μη θαυμάσεις. Διότι υποπτεύθηκε, ότι δεν έγινε αμέσως ορατός ο αστέρας από τους μάγους, αλλά ίσως προηγήθηκε, και για αυτό, λόγω ασφαλείας, αύξησε και τον καιρό, και επεξέτεινε το φόνο μέχρι τα όρια της Βηθλεέμ, για να στενέψει τον κλοιό από παντού στο θήραμα, και με το πλήθος των σκοτωμένων να σκοτώσει μαζί και το Χριστό» (Ζ).
Εάν το αστέρι κατά την ανατολή του φανέρωνε τη σύλληψη του παιδιού, θα ήταν αρκετό να φονεύσει τα παιδιά που είχαν ηλικία ενός έτους. Αλλά ο Ηρώδης ίσως σκέφτηκε ως καλύτερο να βασιστεί στη δυνατότητα, ότι το φαινόμενο συνέπιπτε με τη γέννηση και σε αυτή την περίπτωση το παιδί θα διήγε το δεύτερο έτος της ηλικίας του (a).
(9)   Ο χρόνος που καθορίστηκε από τους μάγους ήταν ίσως λίγο παραπάνω από το έτος. Για αυτό ο Ηρώδης όρισε δύο έτη ως το όριο της σφαγής (b).
«Πολλοί πολλά φλυαρούν χάριν των παιδιών αυτών, και χαρακτηρίζουν ως αδικία τα γενόμενα… Αλλά αίτιος αυτής της σφαγής δεν έγινε ο Χριστός, αλλά η ωμότητα του βασιλιά… Αλλά αν εκείνος έπραττε άδικα, για ποιο λόγο ο Θεός επέτρεψε;… Οτιδήποτε άδικο και αν πάθουμε από τον οποιοδήποτε, υπολογίζει ο Θεός την αδικία αυτή ή για διαγραφή αμαρτημάτων ή για να μας δώσει μισθό… Με μια τέτοια προϋπόθεση ποια ζημιά λοιπόν έπαθαν τα παιδιά που φονεύτηκαν και μεταφέρθηκαν αμέσως στο ακύμαντο λιμάνι;» (Χ).
«Αφού λοιπόν τα παιδιά αυτά δεν φονεύτηκαν για διαγραφή δικών τους αμαρτημάτων, είναι ολοφάνερο, ότι έπαθαν με αφορμή να πάρουν στεφάνια και δεν αδικήθηκαν» (Ζ).


Ματθ. 2,17     τότε ἐπληρώθη τὸ ῥηθὲν ὑπὸ(1) Ἱερεμίου(2) τοῦ προφήτου λέγοντος(3)·
Ματθ. 2,17      Τοτε εξεπληρώθη εκείνο που είχε λεχθή από τον προφήτην Ιερεμίαν, ο οποίος είχε προφητεύσει•
(1)   Αυθεντική γραφή δια Ιερεμίου.
(2)   Η παράθεση γίνεται από το Ιερεμίου λα 15 σύμφωνα με το πρωτότυπο και λη 15 σύμφωνα με τους Ο΄. Φαίνεται να είναι παράθεση από μνήμης από το κείμενο των Ο΄: «φωνὴ ἐν Ῥαμᾷ ἠκούσθη» είναι φράση των Ο΄. Το «κλαυθμός και οδυρμός πολύς» εκπροσωπεί την φράση των Ο΄ «θρήνου και κλαυθμού και οδυρμού». Η φράση «Ραχήλ κλαίουσα» αποτελεί παράφραση της φράσης των Ο΄ «Ραχήλ αποκλαιομένη». Τέλος η φράση τὰ τέκνα αὐτῆς έχει εισαχθεί από το Εβραϊκό πρωτότυπο (a).
Στα συμφραζόμενα του χωρίου που παρατίθεται ο προφήτης περιγράφει τη Ραχήλ, την μητέρα του Ιωσήφ και Βενιαμίν να κλαίει από τον τάφο της την εξορία των παιδιών της, όταν περνούσαν αυτά κοντά στον τάφο της οδηγούμενα στην αιχμαλωσία (S) της Βαβυλώνας. Αλλά το κεφάλαιο αυτό του Ιερεμία είναι προφητικό σε μεγάλο βαθμό των χρόνων της Κ.Δ., έτσι λοιπόν το χωρίο αυτό αναφέρεται και στο γεγονός αυτό της ιστορίας της Κ.Δ., έστω και αν ο Ιερεμίας είχε στο νου κατά τον ίδιο χρόνο την Βαβυλώνια αιχμαλωσία (b).
Δεν πρόκειται για απλή προσαρμογή των λόγων του Ιερεμία σε γεγονός τελείως διαφορετικό. Εάν ο Ιερεμίας μπόρεσε να παρουσιάσει απαρηγόρητη τη Ραχήλ για την αναχώρηση των υιών της στην εξορία, η εικόνα αυτή βρίσκει πραγματική και ζωηρότερη ακόμη εφαρμογή προκειμένου να περιγραφεί η λύπη των Ισραηλίτιδων μητέρων, των οποίων τα τέκνα παρέδωσε ο Ηρώδης σε σφαγή (Condamin στο L).
(3)   «Επειδή γέμισε με φρίκη τον ακροατή όταν διηγήθηκε αυτά, την σφαγή την βίαιη, την άδικη, την ωμότατη, την παράνομη, παρηγορεί πάλι αυτόν, λέγοντας ότι δεν έγιναν αυτά επειδή δεν μπορούσε ο Θεός να τα εμποδίσει, ούτε επειδή τα αγνοούσε, αφού από πριν τα γνώριζε και τα είχε προαναγγείλει με το στόμα του προφήτη» (Χ).
Ματθ. 2,18     Φωνὴ ἐν Ῥαμᾷ(1) ἠκούσθη, θρῆνος(2) καὶ κλαυθμὸς καὶ ὀδυρμὸς πολύς· Ῥαχὴλ(1) κλαίουσα τὰ τέκνα αὐτῆς, καὶ οὐκ ἤθελε παρακληθῆναι(3), ὅτι οὐκ εἰσίν(4).
Ματθ. 2,18      “Κραυγή πόνου και σπαραγμού ηκούσθη εις την περιοχήν Ραμά• θρήνος μεγάλος και κλαυθμός και οδυρμός πολύς• όλαι αι μητέρες της περιοχής, απόγονοι της συζύγου του Ιακώβ Ραχήλ έκλαιαν και εκόπτοντο δια τα φονευθέντα τέκνα των και δεν ήθελαν με κανένα τρόπον να παρηγορηθούν, διότι τα αθώα αυτά πλάσματα δεν υπάρχουν πλέον”.
(1)   «Η Ραμά ήταν τόπος της Παλαιστίνης υψηλός. Διότι αυτό σημαίνει το όνομα, υψηλή» (Θφ). Σήμερα ονομάζεται Ερ-Ραμ, δύο ώρες βόρεια της Ιερουσαλήμ (F). «Τι σχέση έχει όμως η Ραμά με τη Ραχήλ; Η Ραχήλ ήταν μητέρα του Βενιαμίν, και μετά το θάνατό της την έθαψαν στον ιππόδρομο, που ήταν εκεί κοντά. Επειδή λοιπόν και ο τάφος ήταν κοντά και η περιοχή ανήκε στον κλήρο του παιδιού της Βενιαμίν (η Ραμά ανήκε στη φυλή του Βενιαμίν), αποκαλεί δικαίως δικά της τα παιδιά και εξ’ αιτίας του αρχηγού της φυλής και από τον τόπο της ταφής» (Χ).
Οντως η Ραμά βρισκόταν στα βόρεια όρια της φυλής Βενιαμίν και κοντά σε αυτήν λεγόταν ότι τάφηκε η Ραχήλ (Α΄ Βασ. ι 2). Αλλά στο Γεν. λε 19 και μη 7 ο τάφος της Ραχήλ τοποθετείται στην Εφραθά, και στα δύο όμως τα χωρία αυτά έχει προστεθεί μία γλώσσα (=γραφή που παρεμβλήθηκε στο κείμενο) που ταυτίζει την Εφραθά με τη Βηθλεέμ. Φαίνεται λοιπόν ότι ήταν δύο παραδόσεις ως προς τον τόπο της ταφής της Ραχήλ. Ο Ματθαίος γνωρίζοντας καλά την παράδοση που αφορούσε στη Βηθλεέμ, χρησιμοποιεί το χωρίο του Ιερεμία για να αποσαφηνίσει τη διήγησή του (S).
(2)    Αυθεντική γραφή χωρίς το «θρήνος και».
(3)  «Δεν ήθελε η Βηθλεέμ να παρηγορηθεί» (Ζ). Φράση που εκφράζει βαθειά θλίψη (b). «Από εδώ φανέρωσε την υπερβολή του πάθους» (Ζ).
(4)    «Διότι δεν υπάρχουν τα παιδιά της, δηλαδή δεν ζουν» (Ζ)

Ματθ. 2,19     (1)Τελευτήσαντος δὲ τοῦ Ἡρῴδου(2) ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου κατ᾿ ὄναρ φαίνεται τῷ Ἰωσὴφ ἐν Αἰγύπτῳ
Ματθ. 2,19      Οταν δε απέθανε ο Ηρώδης, ιδού άγγελος πάλιν Κυρίου εφάνη δι' ονείρου στον Ιωσήφ, που έμενε εις την Αίγυπτον
(1)   Ο Ματθαίος δεν αναφέρει κάποια παλαιότερη διαμονή στη Ναζαρέτ, όπου διέμενε η Παρθένος κατά το χρόνο του ευαγγελισμού (Λουκ. α 26, β 4). Πρέπει να υπήρχε κάποιος λόγος, για τον οποίο ο Ιωσήφ κατά την επιστροφή του από την Αίγυπτο προτίμησε ως τόπο διαμονής τη Ναζαρέτ. Και ο λόγος αυτός εξηγείται από το Λουκά. Οι δύο αφηγήσεις, ανεξάρτητες μεταξύ τους, μπορούν να συνδυαστούν και να συμπληρώσουν η μία την άλλη. Από το Λουκά συμπεραίνεται ότι η Ναζαρέτ ήταν η αρχική διαμονή της Μαρίας (όχι του Ιωσήφ). Η άποψη η οποία ενδιαφέρει εδώ το Ματθαίο, είναι η εκπλήρωση της προφητείας που ευθύς αμέσως παρατίθεται (S)..
(2)   Σωστά τονίστηκε η αφέλεια και αντικειμενικότητα της αφήγησης του Ματθαίου, ο οποίος, αν και ήδη παρέχεται σε αυτόν ευκαιρία, αποφεύγει να τονίσει, ότι ο θάνατος του τυράννου επήλθε ως θεία τιμωρία ή τουλάχιστον να υπενθυμίσει τις εκτελέσεις, οι οποίες έκαναν βουτηγμένες στο αίμα και τις τελευταίες ημέρες του (L).
Η τελευταία εντολή του για τον ταυτόχρονα με το θάνατό του φόνο των αξιόλογων ανδρών του ιουδαϊκού έθνους, τους οποίους προσκάλεσε στα Ιεροσόλυμα, ώστε και χωρίς τη θέλησή του να πενθήσει για αυτόν το έθνος, δείχνει ολοφάνερα το βαθμό της θηριωδίας και πώρωσής του (δ), ανεξάρτητα του αν η εντολή του αυτή δεν εκτελέστηκε. Για πλήρη και περιγραφική αφήγηση του οικτρού τέλους του αιμοδιψούς αυτού βασιλιά παραπέμπεται ο αναγνώστης στον Ιώσηπο (Αρχαιολ. XVII 6-8)(ο).
Ματθ. 2,20     λέγων· ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ πορεύου(1) εἰς γῆν Ἰσραήλ(2)· τεθνήκασι(3) γὰρ οἱ ζητοῦντες τὴν ψυχὴν(4) τοῦ παιδίου.
Ματθ. 2,20      και του είπε• “σήκω, πάρε το παιδίον και την μητέρα αυτού και πήγαινε, χωρίς φόβον, εις την χώραν των Ισραηλιτών. Διότι έχουν πλέον αποθάνει εκείνοι, που εζητούσαν να αφαιρέσουν την ζωήν του παιδίου”.
(1)   «Δεν λέει πλέον φεύγε, αλλά να πορευτείς» (Χ). «Διότι δεν υπήρχε πλέον φόβος» (Θφ).
(2)   «Γη Ισραήλ είπε απλώς την Παλαιστίνη» (Ζ). Στον Ιωσήφ επιτράπηκε να εκλέξει την πόλη ή την περιφέρεια αλλά όχι και τη χώρα της διαμονής τους, εφ’ όσον έπρεπε ο Εμμανουήλ τα έτη της ανθρώπινης ζωής του να τα περάσει στη δική του χώρα (b).
(3)    Η όλη φράση χρησιμοποιείται και από τους Ο΄. Δες Εξόδ. δ 19 («διότι πέθαναν όλοι που ζητούσαν την ψυχή σου»). Ο πληθυντικός εδώ μπορεί να υπονοεί, ότι και κάποιοι άλλοι είχαν γίνει ενήμεροι του σχεδίου του και συνεργοί στην εκτέλεσή του (L). Ο θάνατος του Ηρώδη έθετε τέρμα στις προσπάθειες των αυλικών του να φονεύσουν τον Ιησού (ο). Μπορεί όμως να σημαίνει απλώς, ότι ο Ηρώδης πέθανε και ότι δεν υπάρχουν πλέον άλλοι που μελετούν κακά εναντίον του παιδιού (b).
(4)   Ζητώ την ψυχή είναι εβραϊκό ιδίωμα = ζητώ τη ζωή (δ). Αφαιρώ την ψυχή ως ζωτική αρχή ισοδυναμεί με το αφαιρώ τη ζωή (L). Ζητά την ψυχή του παιδιού «να την βγάλει και να την χωρίσει από το σώμα» (Ζ). «Πού είναι ο Απολλινάριος (αιρετικός του Δ΄ αιώνα μ.Χ.), ο οποίος έλεγε ότι ο Κύριος δεν πήρε ψυχή ανθρώπου; Διότι από εδώ ελέγχεται» (Θφ).

Ματθ. 2,21     ὁ δὲ ἐγερθεὶς παρέλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ ἦλθεν(1) εἰς γῆν Ἰσραήλ.
Ματθ. 2,21      Αυτός δε εσηκώθη, επήρε το παιδίον και την μητέρα του και επανήλθεν εις την Παλαιστίνην.
(1)  Αυθεντική γραφή εισήλθεν. Ο Ιωσήφ μπήκε, όπως φαίνεται, στα σύνορα της Παλαιστίνης και μαθαίνοντας τα σχετικά με τον Αρχέλαο αναχώρησε μέσω της Περαίας στη Γαλιλαία (δ).

Ματθ. 2,22     ἀκούσας δὲ ὅτι Ἀρχέλαος βασιλεύει(1) ἐπὶ τῆς Ἰουδαίας ἀντὶ Ἡρῴδου τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, ἐφοβήθη ἐκεῖ ἀπελθεῖν· χρηματισθεὶς δὲ κατ᾿ ὄναρ(2) ἀνεχώρησεν εἰς τὰ μέρη τῆς Γαλιλαίας,
Ματθ. 2,22      Οταν όμως ήκουσε ότι εις την Ιουδαίαν βασιλεύει αντί του Ηρώδου του πατρός του ο Αρχέλαος εφοβήθη να μεταβή εκεί. Λαβών δε οδηγίας από τον Θεόν στο όνειρόν του ανεχώρησε και επήγε εις τα μέρη της Γαλιλαίας.
(1)   Ο Ηρώδης είχε ορίσει τον Αντίπα ως διάδοχό του. Λίγες μέρες όμως πριν το θάνατό του με νέα διαθήκη παραχωρούσε την Ιουδαία, Σαμάρεια (και Ιδουμαία) στον Αρχέλαο μαζί με τον τίτλο του βασιλιά, ενώ την Γαλιλαία και την Περαία στον Αντίπα με τον τίτλο του τετράρχη (Ιωσήπου Αρχαιολ. XVII 8,1).
Ο Αύγουστος αρνήθηκε τον τίτλο του βασιλιά στον Αρχέλαο, αναγνωρίζοντας αυτόν μόνο ως εθνάρχη. Αλλά ο Αρχέλαος παίρνοντας την εξουσία μετά το θάνατο του πατέρα του επευφημήθηκε από το πλήθος ως βασιλιάς (Αρχαιολ. XVII 8,2), ελπίζοντας ότι θα επικυρωνόταν ο τίτλος αυτός. Το βασιλεύει λοιπόν, το οποίο χρησιμοποιεί εδώ ο Ματθαίος δεν είναι ανακριβές (L).
Ο ανηλεής χαρακτήρας του γιου αυτού του Ηρώδη δείχτηκε αμέσως στη σφαγή, την οποία διέπραξε (Αρχαιολ. XVII 11,4). Τελικά καθαιρέθηκε για την κακή κυβέρνησή του γύρω στο 6 μ.Χ. (S) και εξορίστηκε από τον Αύγουστο στη Βιέννα της Γαλατίας, όπου και πέθανε. Στον τρίτο γιο του Φίλιππο άφησε ο Ηρώδης την Βατανέα, Τραχωνίτιδα και Αυρανίτιδα (δ).
«Αν όμως ο Λουκάς έγραψε ότι ο Πόντιος Πιλάτος ηγεμόνευε στην Ιουδαία, τίποτα το καινούργιο δεν υπάρχει σε αυτό. Διότι ύστερα αφού εξέπεσε ο Αρχέλαος της βασιλείας από κατηγορία, δεν υπήρχε πλέον βασιλιάς, αλλά επίτροπος, δηλαδή ηγεμόνας της Ιουδαίας στάλθηκε από τη Ρώμη από τον Τιβέριο Καίσαρα ο Πιλάτος» (Ζ).
(2)   Η οδηγία αυτή από το όνειρο ενθάρρυνε αυτόν να εγκατασταθεί στα μέρη της Γαλιλαίας, παρόλο που εξουσίαζε σε αυτήν άλλος γιος του Ηρώδη, ο Ηρώδης Αντίπας, λιγότερο όμως ωμός από τον Αρχέλαο.

Ματθ. 2,23     καὶ ἐλθὼν κατῴκησεν εἰς πόλιν λεγομένην Ναζαρέτ(1), ὅπως πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν διὰ τῶν προφητῶν(2) ὅτι Ναζωραῖος(3) κληθήσεται(4).
Ματθ. 2,23      Και αφού ήλθεν εκεί, εγκατεστάθη εις την πόλιν ονομαζομένην Ναζαρέτ• και έτσι εξεπληρώθη αυτό που είχε προαναγγελθή από τους προφήτας, ότι δηλαδή ο Ιησούς “θα ονομασθή Ναζωραίος”.
(1)   «Ερχεται στη Ναζαρέτ, αποφεύγοντας ταυτόχρονα και τον κίνδυνο, ενώ συγχρόνως εγκαθίσταται στην πατρίδα του, για να έχει περισσότερο θάρρος» (Χ). Αυθεντική γραφή Ναζαρέθ. Η πόλη γράφεται Ναζαρά, Ναζαρέθ ή Ναζαρέτ (a). Δεν αναφέρεται στην Π.Δ. στον Ιώσηπο και στο Ταλμούδ και αν εξαιρέσουμε την ευαγγελική ιστορία ήταν άσημη και σχεδόν άγνωστη. Δες Ιω. α 46 (S).
«Ο Λουκάς όμως δεν αναφέρει ότι ήλθε εκεί έπειτα από υπόδειξη του αγγέλου αλλά ότι, αφού εκπλήρωσαν όλοι τον απαιτούμενο καθαρμό, επέστρεψαν στη Ναζαρέτ. Τι μπορούμε λοιπόν να πούμε; Ότι ο Λουκάς αναφέρεται στο χρόνο πριν την κάθοδο στην Αίγυπτο» (Χ).
(2)   Πουθενά στους προφήτες δεν βρίσκεται η παράθεση αυτή. Για αυτό και το χωρίο προξένησε πολλές δυσκολίες στους ερμηνευτές. Και οι μεν Τερτυλλιανός, Ιερώνυμος, Ερασμος και άλλοι από τους νεώτερους μπέρδευαν το Ναζωραίος με το Ναζιραίος δηλαδή άγιος, αγιασμένος, που ζει ασκητικά. Δες Αριθμ. στ 1 και εξής. Αυτό όμως όχι μόνο ουδεμία σχέση έχει με την έλευση του Σωτήρα στη Ναζαρέτ, αλλά είναι και τελείως ασυμβίβαστο με τη ζωή του Σωτήρα που ήταν διαφορετική ως προς αυτό από τη ζωή του Προδρόμου (Ματθ. ια 19), κανένα επίσης τέτοιο προφητικό χωρίο δεν υπάρχει που να λέει, ότι Ναζιραίος κληθήσεται (δ).
Άλλοι συνδέουν την ονομασία με την εβραϊκή λεξη νέζερ= άνθος ή βλαστός, στο μεσσιανικό χωρίο Ησαΐου ια 1, όπου ο Μεσσίας ονομάζεται βλαστός από τη ρίζα Ιεσσαί. Εάν δεχτούμε ότι από τη λέξη αυτή παράγεται κάποιο επίθετο, θα έχουμε τον ελληνικό τύπο Ναζωραίος=ο Μεσσίας (S).
Ο ευαγγελιστής σύμφωνα με την εκδοχή αυτή παίζει με τις αραμαϊκές και εβραϊκές λέξεις, οι οποίες μοιάζουν με το Ναζωραίος και σημαίνουν βλαστός, αλλά η εξήγηση αυτή δεν είναι ικανοποιητική. Ο Zahn τονίζει, ότι εδώ δεν υπάρχει μαζί με το «των προφητών» η λέξη «λεγόντων», ενώ ο Ματθαίος, όταν παραθέτει κάποια προφητική φράση, συνηθίζει πάντοτε να προσθέτει και αυτή τη λέξη. Δες α 22,β 15,17,γ 3,δ 14,η 17,ιβ 17,ιγ 35, κα 4,κζ 9, όπως και ιγ 14,ιε 7,κβ 31.
Το συμπέρασμα είναι, ότι το Ναζωραίος κληθήσεται δεν αποτελεί παράθεση από προφητικό βιβλίο, αλλά αποτελεί αιτιολογία των προηγουμένων οπότε το μόριο «ότι», με το οποίο εισάγεται αυτή, δεν είναι ειδικό αλλά αιτιολογικό. Η εκδοχή αυτή εναρμονίζεται πλήρως με την ερμηνεία του Ιερωνύμου, σύμφωνα με την οποία ο ευαγγελιστής αναφέρεται εδώ στα χωρία των προφητών, τα οποία προλέγουν ότι ο Μεσσίας θα περιφρονηθεί (p).
Οι Ιουδαίοι με περιφρόνηση προσέβλεπαν στη Ναζαρέτ. Ναζωραίος λοιπόν έγινε λέξη κοινής περιφρόνησης. Ο Ιησούς λόγω της μακράς του διαμονής στη Ναζαρέτ ονομάστηκε Ναζωραίος και εκπληρώθηκαν σε αυτόν όλες οι προφητείες, που αναφέρονται στην περιφρόνηση της οποίας θα τύχαινε ο Μεσσίας. Έγινε όνειδος ανθρώπων και εξουθένημα λαού (ο). Τώρα λοιπόν λέγοντας σε πληθυντικό τους προφήτες, έδειξε, ότι δεν πήρε τα λόγια από τις γραφές, αλλά την έννοια» (Ιερωνύμου στο L).
Τέλος υπάρχει και η ερμηνεία «Ποιος προφήτης είπε αυτό; Μην είσαι περίεργος ούτε να ρωτάς για πολλά. Διότι πολλά από τα προφητικά βιβλία αφανίστηκαν. Και αυτά θα μπορούσε κάποιος να τα δει από την ιστορία των Παραλειπομένων» (Χ). Η εκδοχή του Zahn και αυτή του Χ. είναι οι πιο πιθανές.
(3)   Ο Κύριος ήταν στο λαό γνωστός ως ο Ναζωραίος (Ματθ. β 33,κστ 71, Λουκ. ιη 37, Ιω. ιη 5,7,ιθ 19, Πράξ. 7 φορές) ή ο Ναζαρηνός (στον Μάρκο 4 φορές και στον Λουκά 2). Είναι προφανές ότι τα επίθετα αυτά έχουν την ίδια σημασία με το «ο από Ναζαρέτ» (Ματθ. κα 11,Ιω. α 45,46,Πράξ. ι 38)(a).
(4)   Στο δεύτερο αυτό κεφάλαιο έχουμε ομάδα τριών γεγονότων, τα οποία είναι στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους, δηλαδή την επίσκεψη των μάγων (1-12), τη φυγή στην Αίγυπτο (13-18) και την επάνοδο στην Παλαιστίνη (19-23). Στα κεφάλαια που ακολουθούν έχουμε άλλη ομάδα τριών γεγονότων, δηλαδή το κήρυγμα του Ιωάννη (γ 1-12), το βάπτισμα του Μεσσία (13-17) και τον πειρασμό (δ 1-11)(p).

Εύρεση

Δημοφιλή Θέματα (Α-Ω)

αγάπη (600) Αγάπη Θεού (340) αγάπη σε Θεό (248) αγάπη σε Χριστό (166) άγγελοι (68) Αγγλικανισμός (1) Αγία Γραφή (227) Αγιασμός (10) Άγιο Πνεύμα (96) Άγιο Φως (1) άγιοι (178) άγιος (197) αγνότητα (42) άγχος (36) αγώνας (106) αγώνας πνευματικός (267) αδικία (6) Αθανασία (7) Αθανάσιος ο Μέγας (4) αθεΐα (127) αιρέσει (1) αιρέσεις (362) αιωνιότητα (14) ακηδία (4) ακτημοσὐνη (14) αλήθεια (111) αμαρτία (339) Αμβρόσιος άγιος (3) άμφια (1) Αμφιλόχιος της Πάτμου (4) Ανάληψη Χριστού (4) Ανάσταση (142) ανασταση νεκρών (31) ανθρώπινες σχέσεις (322) άνθρωπος (303) αντίχριστος (11) Αντώνιος, Μέγας (5) αξιώματα (15) απἀθεια (5) απελπισία (9) απιστία (21) απληστία (5) απλότητα (16) αποκάλυψη (8) απόκρυφα (17) Απολογητικά Θέματα (1) αργολογία (3) αρετή (199) Αρσένιος Όσιος (5) ασθένεια (108) άσκηση (63) αστρολογία (2) Αυγουστίνος άγιος (3) αυταπάρνηση (31) αυτεξούσιο (2) αυτογνωσία (147) αυτοθυσἰα (26) αυτοκτονία (9) αχαριστία (6) Β Παρουσία (10) Β' Παρουσία (11) βάπτιση (17) βάπτισμα (31) Βαρβάρα αγία (1) Βαρσανουφίου Οσίου (31) Βασιλεία Θεού (32) Βασίλειος ο Μέγας (30) Βελιμίροβιτς Νικόλαος Άγιος (32) βία (4) βιβλίο (31) βιοηθική (10) βίος (1) Βουδδισμός (5) γαλήνη (1) γάμος (125) Γένεση (5) Γέννηση Κυρίου (14) Γεροντικόν (195) Γερόντισσα Γαβριηλία (1) Γεώργιος Άγιος (1) γηρατειά (11) γιόγκα (4) γλώσσα (64) γνώση (25) Γνωστικισμός (3) γονείς (134) Γρηγόριος Νεοκαισαρείας άγιος (1) Γρηγόριος Νύσσης Άγιος (2) Γρηγόριος ο Θεολόγος (20) Γρηγόριος ο Παλαμάς όσιος (9) γυναίκα (36) δάκρυα (57) δάσκαλος (24) Δεύτερη Παρουσία (26) Δημήτριος Άγιος (1) Δημιουργία (62) διάβολος (233) Διάδοχος Φωτικής όσιος (13) διαίσθηση (1) διακονία (4) διάκριση (147) διάλογος (5) δικαιο (4) δικαιοσύνη (38) Διονύσιος Αρεοπαγίτης Άγιος (2) Διονύσιος Κορίνθου άγιος (1) Δογματικα Θέματα (205) Δογματική Τρεμπέλα (1) δύναμη (68) Δωρόθεος αββάς (10) εγκράτεια (19) εγωισμός (248) εικόνες (34) Ειρηναίος Λουγδούνου άγιος (4) ειρήνη (54) εκκλησία (235) Εκκλησιαστική Ιστορία (24) Εκκλησιαστική περιουσία (3) έκτρωση (5) έλεγχος (16) ελεημοσύνη (114) ελευθερία (62) Ελλάδα (19) ελπίδα (61) εμπιστοσὐνη (58) εντολές (12) Εξαήμερος (2) εξέλιξης θεωρία (16) Εξομολόγηση (167) εξωγήινοι (13) εξωσωματική γονιμοποίηση (5) Εορτή (3) επάγγελμα (17) επιείκεια (2) επιμονἠ (52) επιστήμη (108) εργασία (79) Ερμηνεία Αγίας Γραφής (181) έρωτας (19) έρωτας θείος (9) εσωστρέφεια (1) Ευαγγέλια (190) Ευαγγέλιο Ιωάννη Ερμηνεία (33) Ευαγγελισμός (2) ευγένεια (15) ευγνωμοσὐνη (42) ευλογία (5) Ευμένιος Όσιος γέροντας (7) ευσπλαχνία (34) ευτυχία (65) ευχαριστία (53) Εφραίμ Κατουνακιώτης Όσιος (22) Εφραίμ ο Σύρος όσιος (6) εχεμύθεια (1) ζήλεια (15) ζώα (46) ζωή (34) ηθική (14) ησυχία (32) θάνατος (299) θάρρος (99) θαύμα (253) θέατρο (5) Θεία Κοινωνία (179) Θεία Λειτουργία (127) θεία Πρόνοια (14) θἐλημα (54) θέληση (38) θεογνωσία (2) Θεόδωρος Στουδίτης όσιος (36) θεολογία (29) Θεός (330) Θεοφάνεια (6) Θεοφάνους Εγκλείστου Αγίου (4) θέωση (6) θλίψεις (279) θρησκείες (43) θυμός (100) Ιάκωβος Αδελφόθεος Άγιος (1) Ιάκωβος Τσαλίκης Όσιος (14) ιατρική (13) Ιγνάτιος Θεοφόρος (9) Ιγνάτιος Μπριαντσανίνωφ Άγιος (6) ιεραποστολή (47) ιερέας (177) ιερωσύνη (16) Ινδουισμός (14) Ιουδαίοι (1) Ιουστίνος άγιος (3) Ιουστίνος Πόποβιτς Άγιος (58) Ιππόλυτος άγιος (1) Ισαάκ ο Σύρος (5) Ισίδωρος Πηλουσιώτης όσιος (36) Ισλάμ (11) Ιστορία Ελληνική (8) Ιστορία Παγκόσμια (14) Ιστορικότης Χριστού (1) Ιωάννης Δαμασκηνός Άγιος (1) Ιωάννης Θεολόγος (3) Ιωάννης Κροστάνδης (329) Ιωάννης Χρυσόστομος (397) Ιωσήφ Ησυχαστής Άγιος (5) Καινή Διαθήκη Ερμηνεία (136) Καινή Διαθήκη κριτικό κείμενο NestleAland (5) Κανόνες Εκκλησίας (4) καρδιά (115) Κασσιανός Όσιος (4) κατάκριση (132) καταναλωτισμός (8) Κατηχητικό (4) καύση νεκρών (1) κενοδοξία (14) κήρυγμα (53) Κίνητρα (3) Κλήμης Αλεξανδρέας (1) Κλήμης Ρώμης άγιος (1) Κλίμακα (6) κλοπή (5) Κοίμησις Θεοτόκου (25) κοινωνία (167) κόλαση (50) Κόντογλου Φώτης (4) Κοσμάς Αιτωλός Άγιος (2) Κουάκεροι (1) ΚράτοςΕκκλησία (1) Κρίσις Μέλλουσα (47) Κυπριανός άγιος (1) Κύριλλος Άγιος (1) Λατρεία Θεία (75) λείψανα (9) λογική (1) λογισμοί (114) λόγος Θεού (21) Λουκάς Κριμαίας Άγιος (12) λύπη (60) μαγεία (19) μακροθυμία (5) Μανιχαϊσμός (1) Μάξιμος Ομολογητής (15) Μαρία Αιγυπτία Αγία (1) Μαρκίων αιρετικός (1) μάρτυρες (24) μεγαλοσὐνη (7) Μεθοδιστές (1) μελέτη (59) μετά θάνατον (44) μετά θάνατον ζωή (101) Μεταμόρφωση (11) μετάνοια (364) Μετάσταση (1) μετάφραση (13) Μετενσάρκωση (8) μητέρα (56) Μητροπολίτης Σουρόζ Αντώνιος (2) μίσος (11) ΜΜΕ (4) μνημόσυνα (9) μοναξιά (21) μοναχισμός (114) Μορμόνοι (1) μόρφωση (20) μουσική (8) Ναός (17) ναρκωτικά (4) Νέα ΕποχήNew Age (1) Νεκτάριος άγιος (27) νέοι (27) νεοπαγανισμός (7) νηστεία (67) νήψη (2) Νικηφόρος ο Λεπρός Άγιος (3) Νικόδημος Αγιορείτης Άγιος (1) Νικόλαος Άγιος (8) Νικόλαος Καβάσιλας Άγιος (2) Νικόλαος Πλανάς Άγιος (1) νους (53) οικονομία (2) Οικουμενισμός (4) ομολογία (3) ομορφιά (17) ομοφυλοφιλία (2) όνειρα (35) οραμα (25) οράματα (32) οργή (2) ορθοδο (1) Ορθοδοξία (292) όρκος (1) πάθη (266) πάθος (38) παιδεία (24) παιδιά (138) Παΐσιος Όσιος (380) Παλαιά Διαθήκη (7) Παλαιά Διαθήκη Ερμηνεία (10) παλαιοημερολογίτες (16) Παναγία (333) Παπαδόπουλος Στυλιανός (3) παράδειγμα (38) Παράδεισος (113) Παράδοση Ιερά (9) Παρασκευή Αγία (1) Παρθένιος ο Χίος Όσιος (2) Πάσχα (22) πατήρ Νικόλαος Πουλάδας (21) πατρίδα (9) Πατρολογία (19) Παύλος Απόστολος (4) πειρασμοί (27) Πεντηκοστή (12) περιέργεια (3) Πέτρος Απόστολος (1) πίστη (539) πλησἰον (69) πλούτος (73) Πνευματικές Νουθεσίες (92) πνευματική ζωή (278) πνευματικός πατέρας (120) πνευματισμός (10) ποίηση (21) πόλεμος (28) πολιτική (25) πολιτισμός (9) Πορφύριος Όσιος (270) πραότητα (7) προθυμἰα (28) Πρόνοια (5) Πρόνοια Θεία (90) προορισμός (15) προσευχή (804) προσοχή (51) προσπἀθεια (139) προτεσταντισμός (29) προφητείες (15) ραθυμία (18) Ρωμαιοκαθολικισμός (36) Σάββας Καλύμνου Άγιος (1) Σαρακοστή (12) σεβασμός (28) Σεραφείμ του Σαρώφ Όσιος (11) Σιλουανός Άγιος (2) σιωπή (14) σοφία (54) Σπυρίδων Άγιος (2) σταθερότητα (2) Σταυρός (84) Σταυροφορίες (4) Σταύρωση (52) συγχώρηση (92) συκοφαντία (2) Συμεών Νέος Θεολόγος όσιος (88) συμπὀνια (23) συναξάρι (2) συνείδηση (25) σχίσμα (34) σώμα (49) σωτηρία (47) Σωφρόνιος του Έσσεξ Άγιος (35) τάματα (2) ταπεινοφροσύνη (270) ταπείνωση (195) Τέλος Κόσμου (4) Τερτυλλιανός (1) Τεσσαρακοστή Μεγάλη (6) τέχνη (1) τιμωρία (19) Τριάδα Αγία (35) τύχη (2) υγεία (8) υλικά αγαθά (43) υπακοή (124) Υπαπαντή (2) υπαρξιακά (73) υπερηφἀνεια (55) υποκρισία (25) υπομονή (221) φανατισμός (5) φαντασία (5) φαντάσματα (3) φιλαργυρἰα (9) φιλαυτἰα (10) φιλία (30) φιλοσοφία (23) Φλωρόφσκυ Γεώργιος (3) φόβος (56) φὀβος Θεοὐ (26) φως (44) Φώτιος άγιος (1) χαρά (123) Χαράλαμπος Άγιος (1) χάρις θεία (119) χαρίσματα (39) Χειρόγραφα Καινής Διαθήκης (1) Χριστιανισμός (21) χριστιανός (101) Χριστός (361) Χριστούγεννα (69) χρόνος (36) ψαλμωδία (7) ψεύδος (22) ψυχαγωγία (10) ψυχή (269) ψυχολογία (25)