ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΚΒ’ (22)
Στιχ. 1-14. Η παραβολή των βασιλικών γάμων.
Ματθ.22,1 (1)Καὶ ἀποκριθεὶς(2) ὁ Ἰησοῦς πάλιν εἶπεν αὐτοῖς ἐν παραβολαῖς(3) λέγων·
Ματθ.22,1 Ο Ιησούς τους μίλησε πάλι με παραβολές και τους είπε:
(1) Δεν είναι πιθανόν ότι η παρούσα περικοπή και αυτή του Λουκά ιδ 16-24, που ονομάζεται το μέγα Δείπνο, είναι διαφορετικές εκδόσεις μίας και της ίδιας παραβολής. Τα περιστατικά και ο σκοπός είναι διαφορετικά, κάποιες από τις λεπτομέρειες είναι τελείως διαφορετικές και όπου οι λεπτομέρειες είναι όμοιες οι λόγοι είναι τόσο διαφορετικοί, ώστε δεν μπορούν να προέρχονται από την ίδια πηγή. Είναι πολύ πιθανό, ότι ο Κύριος χρησιμοποίησε μερικές φορές το ίδιο υλικό, για παραβολές διαφορετικού νοήματος, προσθέτωντας σε αυτό και νέο υλικό.
Εδώ το νέο υλικό είναι, ότι οι καλεσμένοι δεν παρουσιάζονται απλώς αγενείς, αλλά και επαναστάτες υβρίζοντας και φονεύοντας τους απεσταλμένους του βασιλιά τους, και για αυτό και αυτοί και η πόλη τους παραδίδονται σε σφαγή και απώλεια. Αυτό ειδικά αναφέρεται στους φονείς του Ιησού και κάποιων από τους μαθητές του και στην ως συνέπεια ακόλουθη καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Νέο επίσης υλικό είναι, ότι βασιλιάς είναι αυτός που κάνει τις προσκλήσεις επ’ ευκαιρία των γάμων του γιου του (p).
(2) Απαντώντας στην γεμάτη κακία διάθεση και πρόθεσή τους (δ).
(3) =Με μορφή παραβολών (F).
Ματθ.22,2 ὡμοιώθη ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν ἀνθρώπῳ βασιλεῖ(1), ὅστις ἐποίησε γάμους(2) τῷ υἱῷ(3) αὐτοῦ.
Ματθ.22,2 Η βασιλεία των ουρανών μοιάζει μ’ ένα βασιλιά, που έκανε το γάμο του γιου του.
(1) «Και αυτή η παραβολή θα φανεί ότι είναι σαφής αν την ερμηνεύσουμε συνολικότερα, στην οποία άνθρωπος μεν βασιλιάς μεταφορικά λέγεται ότι είναι ο Θεός και πατέρας του Χριστού Ιησού» (Ω).
(2) Πληθυντικός για να σημάνει το σύνολο των τελετών και γιορτών, που συνοδεύουν την ένωση αυτών που έρχονται σε γάμου κοινωνία (δ). Συνήθως ο γαμήλιος εορτασμός συνεχιζόταν για 7 ημέρες και διεξαγόταν με μεγάλη πομπή και διασκεδάσεις (ο). «Γάμους εννοεί τη μυστική ένωση του Υιού με την εκκλησία των πιστών» (Ζ). Στον Ψαλμ. μδ εμφανίζεται ο Μεσσίας ως μνηστήρας, και έτσι ερμήνευσε τον Ψαλμό και το Ταργούμ, ενώ η νύφη, της οποίας το κάλλος επιθυμεί είναι η κοινότητα του Ισραήλ. Και στο Άσμα (κεφ. η), το Ταργούμ δείχνει το Μεσσία και την ισραηλιτική κοινότητα σε δείπνο, το οποίο πρέπει να είναι γαμήλιο. Και ο Παύλος χρησιμοποιεί τη σύγκριση των γάμων για να δηλώσει την ένωση του Χριστού με την εκκλησία (Εφεσ. ε 25), ενώ η Αποκάλυψη (ιθ 9) μιλώντας για γάμους του αρνίου, μακαρίζει αυτούς «που είναι καλεσμένοι στο δείπνο του αρνίου» (L).
«Και για ποιό λόγο αναφέρθηκε γάμος; Για να μάθεις του Θεού τη φροντίδα, τον πόθο του για μας, τη χαρά των πραγμάτων, ότι τίποτα δεν είναι λυπηρό εκεί ούτε σκυθρωπό, αλλά όλα είναι γεμάτα από χαρά πνευματική. Για αυτό και ο Ιωάννης τον ονομάζει νυμφίο· για αυτό και ο Παύλος λέει, σας σύνδεσα με έναν άνδρα (Β΄ Κορ. ια 2). Και πάλι· Το μυστήριο αυτό είναι μεγάλο, εννοώ όσον αφορά το Χριστό και την εκκλησία (Εφεσ. ε 32)» (Χ).
«Στους πνευματικούς γάμους να εννοήσεις ότι σχέση είναι η υποδοχή του νυμφίου, γέννα, αυτά που κάνει καλά η νύφη ψυχή, η οποία έρχεται σε μίξη μεταφορικά και δεν φθείρεται από αυτόν, αλλά και κάθε μέρα μέσω της σχέσης με αυτόν μεταλαμβάνει αφθαρσία και γεννάει όποια λογικά γεννήματα θα μπορούσαν να γίνουν από τέτοιους γάμους» (Ω).
(3) «Γιατί λοιπόν δεν λέγεται ότι η νύφη ενώνεται με τον Πατέρα, αλλά με τον Υιό; Διότι αυτή που ενώνεται με τον Υιό, ενώνεται με τον Πατέρα. Διότι είναι αδιάφορο για την Γραφή αν λέγεται αυτό ή εκείνο, μιας και είναι απαράλλακτη η ουσία» (Χ).
Ή, πιο σωστά, ο Σωτήρας αφού με το δικό του αίμα πλήρωσε στον Πατέρα όλη την οφειλή της ανθρωπότητας, έκανε αυτήν δική του (δ).
Ματθ.22,3 καὶ ἀπέστειλε τοὺς δούλους(1) αὐτοῦ καλέσαι τοὺς κεκλημένους(2) εἰς τοὺς γάμους, καὶ οὐκ ἤθελον(3) ἐλθεῖν.
Ματθ.22,3 Έστειλε τους δούλους του να φωνάξουν τους καλεσμένους στο γάμο, εκείνοι όμως δεν ήθελαν να έρθουν.
(1) «Οι δούλοι που στέλνονται να καλέσουν τους καλεσμένους στους γάμους, είναι οι κατά καιρούς προφήτες, που με τις προφητείες τους επιστρέφουν το λαό στην ευφροσύνη που γίνεται για την αποκατάσταση της εκκλησίας με το Χριστό» (Ω). Οι πρώτοι δούλοι είναι οι προφήτες (L), από τον Μωϋσή μέχρι τον Ιωάννη τον Βαπτιστή (δ).
(2) «Καλεί όχι τώρα τελευταία, αλλά πριν από πολύ χρόνο. Διότι πείτε, λέει, στους καλεσμένους» (Χ). Είχε καλέσει αυτούς κάποιο χρόνο πριν, ώστε να έχουν τον καιρό να προετοιμαστούν. Όταν λοιπόν ετοιμάστηκε και ο οικοδεσπότης, έστειλε τους δούλους του, για να καλέσει τους καλεσμένους (ο). «Καλεσμένους ονομάζει τους Ιουδαίους, οι οποίοι κλήθηκαν νωρίτερα σε αυτούς τους γάμους, παλαιότερα μεν από τους προφήτες και ύστερα από τον βαπτιστή» (Ζ).
Στην παραβολή των κακών γεωργών δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τους κάθε φορά σταλμένους δούλους ή ομίλους των δούλων ότι σημαίνουν ορισμένους προφήτες ή ομίλους προφητών. Ομοίως και στην παρούσα παραβολή είναι αμφίβολο, εάν κάθε όμιλος δούλων σημαίνει ορισμένους προφήτες. Πάντως όμως στην κάθε μία από τις δύο παραβολές είναι σαφές, ποιοι είναι οι τελευταίοι που στάλθηκαν· στη μία είναι ο Υιός που σφάχτηκε από τους κακούς γεωργούς· στην παρούσα παραβολή είναι οι πρώτοι Χριστιανοί κήρυκες, αφού στη σφαγή τους ακολούθησε η καταστροφή της πόλης (p).
(3) «Τι πιο αχάριστο θα μπορούσε να γίνει από αυτούς, όταν και σε γάμους καλούμενοι αποσκιρτούν; Διότι ποιός δεν θα προτιμούσε να έλθει σε γάμους και μάλιστα γάμους βασιλιά;» (Χ).
Ματθ.22,4 πάλιν(1) ἀπέστειλεν ἄλλους δούλους λέγων· εἴπατε τοῖς κεκλημένοις· ἰδοὺ τὸ ἄριστόν(2) μου ἡτοίμασα(3), οἱ ταῦροί μου καὶ τὰ σιτιστὰ(4) τεθυμένα, καὶ πάντα(5) ἕτοιμα· δεῦτε εἰς τοὺς γάμους(6).
Ματθ.22,4 Έστειλε ξανά άλλους δούλους λέγοντάς τους: “να πείτε στους καλεσμένους: έχω ετοιμάσει το γεύμα, έχω σφάξει τους ταύρους και τα θρεφτάρια, κι όλα είναι έτοιμα· ελάτε στο γάμο”.
(1) Οι επανειλημμένες αυτές προσκλήσεις δείχνουν το μέγα έλεος και τη μακροθυμία του Θεού (ο).
(2) Οι μεταγενέστεροι Έλληνες το πρωινό το έλεγαν ακράτισμα, ενώ άριστο ονόμαζαν το μεσημεριανό δείπνο (g).
(3) Η σωτηρία μας πραγματοποιείται όχι με τη δική μας δύναμη, αλλά με τη δύναμη του Θεού (b).
(4) «Μεσημεριανό τραπέζι και ταύρους και θρεφτάρια σφαγμένα, δηλαδή ετοιμασμένα, είπε σύμφωνα με τα όσα συνηθίζονταν στους γάμους. Και θα μπορούσε να είναι αυτά, εδώ μεν η απόλαυση των θείων δογμάτων, ενώ εκεί η ουράνια τρυφή και απόλαυση. Με τους ταύρους και τα θρεφτάρια φανερώνεται το γενναιόδωρο και πολυτελές του συμποσίου» (Ζ). Μάλλον σημαίνουν αυτά γενικά τα αγαθά που μας έφερε ο Μεσσίας (L). Σιτιστό είναι αυτό που τράφηκε με σιτάρι. Ό,τι σημαίνει και το σιτευτός (g).
(5) Υπάρχουν πολλά εκτός από τους ταύρους και τα θρεφτάρια (b).
(6) «Σε τι καλεί; Σε πόνους και μόχθους και ιδρώτες; Όχι, αλλά σε απόλαυση. Πόση η πανδαισία; Πόση η γενναιοδωρία; Και ούτε αυτό δεν τους έκανε να ντραπούν» (Χ).
Ματθ.22,5 οἱ δὲ ἀμελήσαντες(1) ἀπῆλθον, ὁ μὲν εἰς τὸν ἴδιον(2) ἀγρόν(3), ὁ δὲ εἰς τὴν ἐμπορίαν(3) αὐτοῦ(2)·
Ματθ.22,5 Οι καλεσμένοι όμως αδιαφόρησαν και πήγαν άλλος στο χωράφι του κι άλλος στο εμπόριό του.
(1) «Περιφρονώντας την πρόσκληση» (Ζ). «Διότι δεν ήλθαν όχι λόγω ασχολιών, αλλά από αμέλεια…» Αλλά και «όταν τα πνευματικά καλούν, δεν υπάρχει καμία ανάγκη για όποια ασχολία» (Χ).
(2) Δικό του. Εγωισμός (b).
(3) Ο ένας ασχολούνταν με ακίνητα, ο άλλος με κινητά αγαθά. Ο ένας δεσμευόταν από ψεύτικη αυτάρκεια, ο άλλος από την επιθυμία να αποκτήσει περισσότερα (b). Και οι δύο ήταν κυριευμένοι από εκτάκτως μεγάλη προσκόλληση στα πρόσκαιρα αγαθά (L).
Ματθ.22,6 οἱ δὲ λοιποὶ(1) κρατήσαντες τοὺς δούλους αὐτοῦ ὕβρισαν καὶ ἀπέκτειναν(2).
Ματθ.22,6 Οι υπόλοιποι έπιασαν τους δούλους του, τους κακοποίησαν και τους σκότωσαν.
(1) Εκείνοι δηλαδή οι οποίοι ήταν μοχθηρότεροι και κακουργότεροι από τους άλλους (ο).
(2) «Δεν είναι μόνο αυτό το φοβερό, ότι δεν ήλθαν, αλλά και αυτό που ήταν χειρότερο και πιο τρελό από αυτό, το ότι δηλαδή έδειραν και ύβρισαν και φόνευσαν αυτούς που ήλθαν. Αυτό είναι χειρότερο από το προηγούμενο (που τόλμησαν οι κακοί γεωργοί). Διότι εκείνοι μεν ήλθαν απαιτώντας έσοδα και καρπούς και σφάχτηκαν. Αυτοί όμως αν και καλούν σε γάμους… και αυτοί πάλι φονεύονται. Τι θα μπορούσε να γίνει ίσο με αυτήν τη μανία;» (Χ).
Βεβαίως είναι έξω από κάθε συνήθεια το να απαντά κάποιος σε πρόσκληση δείπνου βρίζοντας και φονεύοντας αυτούς που προσκαλούν. Οι λεπτομέρειες αυτές, οι ελάχιστα πιθανές, κάνουν ευκολότερο να τονιστεί στην αλληγορία η αχαριστία των καλεσμένων (L).
Ματθ.22,7 ἀκούσας δὲ ὁ βασιλεὺς ἐκεῖνος ὠργίσθη, καὶ πέμψας(1) τὰ στρατεύματα(2) αὐτοῦ(3) ἀπώλεσε τοὺς φονεῖς ἐκείνους καὶ τὴν πόλιν αὐτῶν ἐνέπρησε(4).
Ματθ.22,7 Όταν το άκουσε ο βασιλιάς εκείνος, θύμωσε· έστειλε το στρατό του κι αφάνισε εκείνους τους φονιάδες και πυρπόλησε την πόλη τους.
(1) «Τότε λοιπόν φονεύει τους παμπόνηρους και βρωμερούς, διότι ήταν αθεράπευτα άρρωστοι» (Ζ).
(2) «Στρατεύματά του να εννοήσεις τα στρατεύματα των Ρωμαίων, τα οποία στις μέρες του Ουεσπασιανού και του Τίτου και τους φονιάδες κατέσφαξαν, και την πόλη τους, τα Ιεροσόλυμα, την έκαψαν» (Ζ). Κακοί άνθρωποι που αγνοούν το Θεό, όπως εδώ οι ειδωλολάτρες Ρωμαίοι, εκλέγονται συχνά ως όργανα της εκδίκησης του Θεού για τιμωρία της παρανομίας και κακίας άλλων (ο).
(3) Αποκαλεί τα στρατεύματα αυτά «δικά του», διότι «όλοι είναι του Θεού, από την άποψη ότι δημιουργήθηκαν από αυτόν» (Ζ) και διότι αυτά εκτέλεσαν το θέλημά του (δ).
(4) Έκαψε την πόλη τους. Πρόκειται για φράση που επαναλαμβάνεται στη Βίβλο πάνω από 30 φορές προκειμένου για την Ιερουσαλήμ (L). Την πόλη τους και όχι την πόλη του. Η Ιερουσαλήμ έπαυσε πλέον να είναι πόλη δική του (ο). «Δεν έγινε η άλωση αμέσως μόλις φονεύτηκε ο Χριστός, αλλά μετά σαράντα χρόνια, για να δείξει τη μακροθυμία του» (Χ).
Ματθ.22,8 τότε λέγει τοῖς δούλοις αὐτοῦ· ὁ μὲν γάμος ἕτοιμός ἐστιν(1), οἱ δὲ κεκλημένοι οὐκ ἦσαν(2) ἄξιοι(3)·
Ματθ.22,8 Τότε λέει στους δούλους του: “το τραπέζι του γάμου είναι έτοιμο, μα οι καλεσμένοι δε φάνηκαν άξιοι.
(1) Και δεν θα ματαιωθεί εξαιτίας της αχαριστίας των καλεσμένων (b). Εδώ είναι το γαμήλιο δείπνο (g), το οποίο συμβολίζει τη ζωή στην εκκλησία του Χριστού με χαρά και χάρη Θεού (δ).
(2) Ο παρατατικός χρησιμοποιείται για να δειχτεί ότι ο καιρός του να αποδειχτεί κάποιος άξιος ή ανάξιος, πέρασε πλέον (b).
(3) «Δεν έπρεπε, λέει, ούτε να καλεστούν αυτοί, αλλά για να μην τους αφήσει καμία πρόφαση αναίσχυντης αντιλογίας, παρόλο που ήξερε την απιστία τους, προς αυτούς έστειλε πρώτους, και εκείνους αποστομώνοντας και εμάς διδάσκοντας να κάνουμε όσα εξαρτώνται από εμάς» (Σχ). Κανείς δεν θεωρείται ανάξιος πριν ακόμα γίνει σε αυτόν η προσφορά ή πρόσκληση και εκείνος αρνηθεί (b).
Ματθ.22,9 πορεύεσθε οὖν ἐπὶ τὰς διεξόδους(1) τῶν ὁδῶν, καὶ ὅσους ἐὰν εὕρητε(2) καλέσατε εἰς τοὺς γάμους(3),
Ματθ.22,9 Πηγαίνετε, λοιπόν, στα σταυροδρόμια κι όσους βρείτε καλέστε τους στους γάμους”.
(1) Οδός σημαίνει ολόκληρη αυτή· τα σταυροδρόμια είναι τμήματά της, όπως και οι διακλαδώσεις της (b), όπως φαίνεται από τα συμφραζόμενα και το τέλος της παραβολής, διέξοδοι= τόποι πριν την πόλη, στους οποίους καταλήγουν οι αγροτικοί δρόμοι. Με την εικόνα αυτή σκιαγραφούνται τα όρια των ειδωλολατρικών πόλεων, στις οποίες θα κατευθύνονταν οι Απόστολοι (g).
Ή, διέξοδοι=τα μέρη, όπου οι δρόμοι βγαίνουν η μία πάνω στην άλλη, τα τρίστρατα ή τετράστρατα, όπως συνηθίζουμε να λέμε, στα οποία υπάρχουν συνήθως καπηλειά ή άλλα μέρη διαμονής, στα οποία συγκεντρώνονται οι οδοιπόροι. Όχι λοιπόν τους δρόμους της πόλης, η οποία παρίστανε τη συναγωγή των Ιουδαίων, η οποία καταστράφηκε και κάηκε, αλλά τους δρόμους τους έξω από αυτήν, όπου είναι οι συναθροίσεις των εθνών (δ).
«Πορευτείτε, λέει, στα τρίστρατα» (Χ). «Διεξόδους των δρόμων λέει τις πόλεις και τα χωριά των εθνών» (Ζ).
(2) «Και όσους τυχόν βρείτε. Και τους τυχαίους και τους παραπεταμένους» (Χ).
(3) «Αν όμως πει κάποιος, ότι δεν κλήθηκαν τότε οι εθνικοί, όταν μαστιγώθηκαν οι Απόστολοι και έπαθαν μύρια, αλλά αμέσως μετά την ανάσταση (διότι τότε λέει σε αυτούς, πορευθείτε και κάντε μαθητές σε όλα τα έθνη), θα λέγαμε, ότι και πριν το σταυρό και μετά το σταυρό στους Ιουδαίους μιλούσαν πρώτους» (Χ).
Το κάλεσμα των εθνών δεν έγινε μετά την καταστροφή του ναού των Ιεροσολύμων, άρα και μετά το θάνατο του Αποστόλου των εθνών Παύλου. Φυσικό είναι για την πρόγνωση του Ιησού η κατάρρευση του ναού να αρχίζει πριν την καταστροφή του από τους Ρωμαίους, από τη στιγμή που τα έθνη πήραν τη θέση του Ισραήλ (L).
Ματθ.22,10 καὶ ἐξελθόντες οἱ δοῦλοι ἐκεῖνοι εἰς τὰς ὁδοὺς συνήγαγον πάντας ὅσους εὗρον, πονηρούς τε καὶ ἀγαθούς(1)· καὶ ἐπλήσθη ὁ γάμος(2) ἀνακειμένων(3).
Ματθ.22,10 Βγήκαν τότε οι δούλοι στους δρόμους και μάζεψαν όλους όσους βρήκαν, κακούς και καλούς. Η αίθουσα του γάμου γέμισε από συνδαιτυμόνες.
(1) Παροιμιακός τρόπος έκφρασης (b). Ή, «πονηρούς ονομάζει αυτούς με κακό ήθος ή τους ασυγκράτητους στα πάθη, ενώ αγαθούς τους απλούς ή τους εγκρατείς στις παράλογες ορμές, στους οποίους συνολικά κήρυξαν οι Απόστολοι, καλώντας εξίσου όλους στην ένωση με το Χριστό» (Ζ). Διότι η εκκλησία ως πνευματικό ιατρείο καλεί και δέχεται όλους (δ).
«Εύρισκαν λοιπόν (οι Απόστολοι) τους ακροατές και δεν φρόντιζαν όταν καλούσαν, αν πριν από το κάλεσμα ήταν αγαθοί ή πονηροί αυτοί που καλούνταν. Διότι καλούσαν όλους όσους εύρισκαν. Αγαθοί λοιπόν εδώ πρέπει να νομίσουμε ότι λέγονται πιο απλά, αυτοί από όσους έρχονταν στη θεοσέβεια που ήταν μετριότερου επιπέδου… οι οποίοι φανερώνουν το έργο του νόμου γραπτό στις καρδιές τους με τη συμμαρτυρία που δίνει η συνείδησή τους» (Ω).
Κάλεσε όμως και τους πονηρούς «έτσι ώστε αφού αποβάλλουν την πονηρία (το ξένο με το γάμο ρούχο) και αφού ντυθούν το ρούχο του γάμου μαζί με τα λεγόμενα αγαθά έργα, να γεμίσουν το σπίτι του γάμου» (Ω).
(2) Αυθεντική γραφή ο νυμφών, δηλαδή η αίθουσα του γάμου. «Γέμισε ο γάμος, δηλαδή ο νυμφώνας» (Ζ).
(3) Γέμισε με παρακαθήμενους. Με αυτό φανερώνει ο Σωτήρας το μεγάλο πλήθος αυτών που θα πιστέψουν (δ).
Ματθ.22,11 (1)εἰσελθὼν δὲ ὁ βασιλεὺς(2) θεάσασθαι τοὺς ἀνακειμένους εἶδεν ἐκεῖ ἄνθρωπον(3) οὐκ ἐνδεδυμένον ἔνδυμα γάμου(4),
Ματθ.22,11 Μπήκε κι ο βασιλιάς για να δει τους συνδαιτυμόνες, κι εκεί είδε κάποιον που δεν ήταν ντυμένος με τη γαμήλια φορεσιά.
(1) Από κάποιους από τους νεώτερους ερμηνευτές θεωρήθηκε, ότι πρόκειται εδώ για ανεξάρτητη και αυτοτελή παραβολή, την οποία ο Ματθαίος συνένωσε με την παραβολή των γάμων.
(2) Η σκηνή αλλάζει. Προηγουμένως η ανάμιξη πονηρών και αγαθών ήταν ανεκτή. Με το που φτάνει ο βασιλιάς όμως δεν συμβαίνει πλέον κάτι τέτοιο. Καθένας που δεν είναι άξιος να λάβει μέρος στο δείπνο θα διωχτεί. Ο βασιλιάς έρχεται για να κρίνει και το δείπνο που ακολουθεί την κρίση είναι η μακαριότητα (L). Αυτή η είσοδος του βασιλιά θα γίνει κατά την ημέρα της κρίσης, όταν το έργο του καθενός θα γίνει φανερό (δ).
(3) Και ενός μόνο καλεσμένου το ανάρμοστο ρούχο δεν έμεινε απαρατήρητο και δεν μπόρεσε αυτός που το φορούσε να κρυφτεί στους πολλούς. Κάθε λοιπόν ελπίδα, ότι ενδέχεται να διαφύγουμε το μάτι του Κυρίου αποκλείεται (ο).
(4) Καμία αναφορά δεν γίνεται για τα μέσα, με τα οποία αυτοί που δεν έχουν ένδυμα γάμου, θα προμηθεύονταν τέτοιο. Γενικώς θεωρήθηκε, ότι ο βασιλιάς προμήθευσε κατάλληλο ρούχο στους καλεσμένους, ο άνθρωπος όμως αυτός περιφρόνησε και αρνήθηκε να δεχτεί το ρούχο που του προσφέρθηκε. Ενδέχεται παρ’ όλα αυτά κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ της πρόσκλησης και του δείπνου να αναμενόταν ότι οι καλεσμένοι θα φρόντιζαν να ντυθούν ευπρεπώς (p).
Υπήρχαν όμως και πολλοί φτωχοί, οι οποίοι δεν θα μπορούσαν να υποβληθούν στις δαπάνες της προμήθειας ρούχου. Πιθανότερο λοιπόν είναι, ότι το ρούχο προμήθευσε η υπηρεσία του βασιλιά (ο).
«Εσύ όμως τίποτα να μην πολυεξετάζεις βαθύτερα, όπως για παράδειγμα ποιος είναι ο νυμφώνας, και πως μπήκε μαζί με τους καλλωπισμένους ο ακαλλώπιστος, και ό,τι παρόμοιο με αυτά… Από εδώ λοιπόν να αντλήσεις μόνο το να μάθεις, ότι δεν πρέπει κάποιος να παίρνει θάρρος μόνο από το ότι ήλθε στους γάμους, δηλαδή μόνο από την πίστη στο Χριστό. Αλλά αφού λούστηκε από το βάπτισμα, πρέπει να ντυθεί και ένδυμα γάμου, δηλαδή καλλωπισμένο και άξιο των μελλοντικών γάμων· και είναι αυτό βίος καθαρός και λαμπρός, σαν ένα χιτώνα που έχει υφανθεί με αρετές» (Ζ).
«Διότι ρούχο είναι ο βίος και η πράξη. Και όμως το κάλεσμα ήταν θέμα χάρης… Το μεν κάλεσμα και η κάθαρση ήταν θέμα χάρης· αυτός όμως που κλήθηκε και φόρεσε καθαρά, το να παραμείνει να διατηρεί αυτά, αυτό ανήκει στη φροντίδα των καλεσμένων. Το να κληθεί όμως δεν έγινε από την αξία, αλλά από τη χάρη. Έπρεπε λοιπόν να ξεπληρώσει την χάρη με το να υπακούσει, όχι με το να δείξει τόση πονηρία μετά την τιμή» (Χ).
«Άνθρωπο λοιπόν όχι ντυμένο με ρούχο γάμου, ονόμασε κάθε άνθρωπο που έχει στολιστεί με τρόπο ανάξιο του γάμου. Δεν είναι βεβαίως ρούχο γάμου η βρώμικη και ακάθαρτη ζωή» (Ζ).
Ματθ.22,12 καὶ λέγει αὐτῷ· ἑταῖρε(1), πῶς εἰσῆλθες(2) ὧδε μὴ ἔχων ἔνδυμα γάμου(3); ὁ δὲ ἐφιμώθη(4).
Ματθ.22,12 “Φίλε”, του λέει, “πώς μπήκες εδώ χωρίς το κατάλληλο ντύσιμο;” Εκείνος έχασε τη λαλιά του.
(1) «Τον είπε φίλο, ως πρώην Χριστιανό, αν και έζησε ανάξια ως προς αυτήν την ονομασία» (Ζ). Τον αποκαλεί φίλο επειδή μέσω του βαπτίσματος ήλθε σε φιλική σχέση, αθέτησε όμως αυτήν με την αμαρτία (δ).
(2) «Διότι στους μεν φθαρτούς γάμους θα μπορούσε κάποιος να έχει απολογία και συγγνώμη, επειδή δεν είναι εύκολο να προμηθευτεί κάποιος την άξια στολή· στον άφθαρτο όμως αυτόν γάμο, εξαφανίζεται κάθε δικαιολογία· διότι ο καλλωπισμός είναι κοντά και αποκτιέται εύκολα, αρκεί μόνο αληθινά να τον ζητήσουμε» (Ζ).
(3) «Παρόλο που το πράγμα είναι τόσο ολοφάνερο, δεν τον τιμωρεί πιο πριν, παρά μόνο όταν αυτός ο ίδιος που αμάρτησε έβγαλε την απόφαση» (Χ).
(4) «Επειδή δεν είχε τίποτα να απολογηθεί» (Ζ). «Με το ότι δεν είχε τίποτα να απαντήσει, καταδίκασε τον εαυτό του» (Χ).
Ματθ.22,13 τότε εἶπεν ὁ βασιλεὺς τοῖς διακόνοις(1)· δήσαντες αὐτοῦ πόδας καὶ χεῖρας(2) ἄρατε αὐτὸν καὶ ἐκβάλετε(3) εἰς τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον(4)· ἐκεῖ ἔσται ὁ κλαυθμὸς καὶ ὁ βρυγμὸς τῶν ὀδόντων(5).
Ματθ.22,13 Τότε ο βασιλιάς είπε στους υπηρέτες: “δέστε του τα πόδια και τα χέρια και πάρτε τον και βγάλτε τον έξω στο σκοτάδι”· εκεί θα κλαίει και θα τρίζει τα δόντια του.
(1) Οι οποίοι περίμεναν δίπλα στο τραπέζι (b), για να υπηρετούν αυτούς που κάθονταν. Αναφέρεται αυτό «στους αγγέλους που εκτελούν την υπηρεσία να τιμωρούν» (Ζ). Πράγματι οι άγγελοι παρουσιάζονται ότι ενεργούν τέτοια έργα κατά την εσχάτη ημέρα. Δες Ματθ. ιγ 39,41,49, κδ 31 (S).
(2) «Δεν αρκεί βεβαίως να διωχτεί από τον γάμο, αυτός που ατίμασε την κλήση· διότι πρέπει αυτός, αφού οι υπηρέτες του βασιλιά, που έχουν ταχτεί στο να φυλακίζουν με δεσμά, τού δέσουν την πορεία (που συμβολίζεται με τα πόδια) την οποία δεν χρησιμοποίησε όπως έπρεπε και την δραστήρια δύναμη (που συμβολίζεται με τα χέρια), με την οποία δεν έκανε πράξη αγαθή, πρέπει λοιπόν όχι μόνο από τον γάμο να διωχτεί, αλλά και να καταδικαστεί στον τόπο που είναι ξένος από κάθε φως» (Ω).
«Δέσιμο λέει την αποχή από την ενέργεια που τελείται από τα πόδια και από τα χέρια. Διότι τότε καταργείται κάθε ενέργεια των αμαρτωλών και δεν υπάρχει πλέον καμία πράξη για εξιλέωση· διότι ο τωρινός καιρός, λέει, είναι καιρός εργασίας, ενώ ο μελλοντικός είναι καιρός ανταπόδοσης. Δένονται λοιπόν τα πόδια μεν, που βάδισαν στην αμαρτία· τα χέρια πάλι, που διέπραξαν τα παράνομα» (Ζ).
(3) Αυτό θα συμβεί, λίγο πριν το γαμήλιο απόγευμα (b).
(4) Στο σκοτάδι, το οποίο εκτείνεται έξω από το βασιλικό ανάκτορο του Μεσσία, το οποίο καταυγάζεται με φώτα (g).
(5) «Για να μη νομίσει κάποιος, ότι αυτή η κόλαση είναι σκοτάδι, δηλαδή στέρηση του φωτός μόνο, πρόσθεσε ότι εκεί θα είναι ο κλαυθμός και το τρίξιμο των δοντιών, φανερώνοντας τις σε αυτό το σκοτάδι πικρές και επώδυνες» (Ζ), «τις ανυπόφορες οδύνες» (Χ).
Ματθ.22,14 πολλοὶ(1) γάρ εἰσι κλητοί, ὀλίγοι δὲ ἐκλεκτοί(2).
Ματθ.22,14 Γιατί πολλοί είναι οι καλεσμένοι, λίγοι όμως οι εκλεκτοί».
(1) Μεταξύ όλων εκείνων των πονηρών και αγαθών, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση, ένας μόνο αποδοκιμάστηκε. Δεν θα τολμούσε κάποιος να βγάλει από αυτό συμπεράσματα θεολογικά πολύ ευνοϊκά και επιεική, διότι το άτομο αυτό εκπροσωπεί ολόκληρη κατηγορία ανθρώπων· από την άλλη, ο σ. 14 είναι αυστηρότερος (L).
(2) Πολλοί καλούνται να μπουν στη βασιλεία, αλλά σχετικά λίγοι επιτυγχάνουν την απόκτηση των απαραίτητων προσόντων και γίνονται οριστικά δεκτοί σε αυτήν (a).
Στιχ. 15-22. Η πονηρή ερώτηση των Ηρωδιανών για τους φόρους και η θαυμαστή απόκριση του Κυρίου.
Ματθ.22,15 Τότε(1) πορευθέντες(2) οἱ Φαρισαῖοι συμβούλιον ἔλαβον ὅπως αὐτὸν παγιδεύσωσιν(3) ἐν λόγῳ(4).
Ματθ.22,15 Τότε πήγαν οι Φαρισαίοι κι έκαναν σύσκεψη πώς να τον παγιδέψουν με ερωτήσεις.
(1) Μετά τη συμπλήρωση της τελευταίας παραβολής δηλαδή (δ). «Τότε. Πότε; Όταν κατεξοχήν έπρεπε να νιώσουν κατάνυξη… να φοβηθούν τα μελλοντικά, όταν από τα παρελθόντα έπρεπε να πιστέψουν και για τα μελλοντικά» (Χ). «Ω πόσο βαθειά πώρωση! Τίποτα από αυτά που ειπώθηκαν δεν άγγιξε την ψυχή τους» (Ζ).
(2) Στον τόπο στον οποίο συνήθως συσκέπτονταν (δ).
(3) =Να συλλάβουν με παγίδα. Λέξη αλεξανδρινή. Δες Α΄ Βασ. κη 9 (S). Στην κυριολεξία λέγεται για σύλληψη πτηνών σε παγίδα (ο).
(4) Με λόγο σαν σε παγιδευτικό δίχτυ. Ο λόγος ήταν το δίχτυ στο οποίο κάποια ύποπτη απάντηση θα έριχνε τη λεία τους (L). «Επειδή δεν μπορούσαν να τον συλλάβουν εξαιτίας του όχλου, συσκέπτονται να τον πιάσουν με ερώτηση» (Ζ), «και να τον αποδείξουν υπεύθυνο δημόσιων αδικημάτων» (Χ).
Ματθ.22,16 καὶ ἀποστέλλουσιν αὐτῷ τοὺς μαθητὰς(1) αὐτῶν μετὰ τῶν Ἡρῳδιανῶν(2) λέγοντες· διδάσκαλε(3), οἴδαμεν ὅτι ἀληθὴς εἶ(4) καὶ τὴν ὁδὸν τοῦ Θεοῦ(5) ἐν ἀληθείᾳ(6) διδάσκεις(7), καὶ οὐ μέλει σοι περὶ οὐδενός(8)· οὐ γὰρ βλέπεις εἰς πρόσωπον ἀνθρώπων(9)·
Ματθ.22,16 Έστειλαν, λοιπόν, τους μαθητές τους μαζί με τους Ηρωδιανούς και του είπαν: «Διδάσκαλε, ξέρουμε πως λες την αλήθεια και διδάσκεις αληθινά το θέλημα του Θεού, και δε φοβάσαι κανέναν γιατί δεν υπολογίζεις σε πρόσωπα.
(1) Στέλνουν τους μαθητές, για να μη δώσουν υποψία στο Σωτήρα, αλλά να παρουσιάσουν το πράγμα ως αθώα απορία της νεολαίας που έχει ορμή από πατριωτικό αίσθημα (δ).
(2) Δηλαδή αυτοί που ανήκουν στο κόμμα του Ηρώδη, «αυτοί που φρονούν τα του Ηρώδη» (Ιωσήπ. Ιουδ. Αρχαιολ. 14,15,16)(g). Ενώ οι Φαρισαίοι απεχθάνονταν την πληρωμή του φόρου, οι Ηρωδιανοί συνηγορούσαν υπέρ αυτού (S).
«Για αυτό και έστελναν και τους δικούς τους μαθητές και τους οπαδούς του Ηρώδη, σκάβοντας διπλό, όπως νόμιζαν, γκρεμό γύρω από το Χριστό και βάζοντας από παντού την παγίδα τους, έτσι ώστε, οτιδήποτε και αν πει να τον συλλάβουν. Και αν μεν απαντήσει υπέρ των Ηρωδιανών, να τον κατηγορήσουν αυτοί, αν πάλι υπέρ αυτών, να τον κατηγορήσουν εκείνοι» (Χ).
(3) Αναγνωρίζουν ότι έχουν ανάγκη να διδαχτούν από αυτόν (δ).
(4) «Δες την κολακεία τους και τον κρυμμένο δόλο» (Χ), «τα οποία χρησιμοποιούν θέλοντας να του φουσκώσουν τα μυαλά ώστε οπωσδήποτε να απαντήσει. Και αν είναι αλήθεια αυτό που λέτε, πώς αλλού λέτε ότι πλανά τον κόσμο;» (Ζ). «Αλλά όλα γίνονται όσα τυχόν η κακία υπαγορεύσει» (Χ). Είσαι αληθινός και συνεπώς και στο ζήτημα για το οποίο θα σε ρωτήσουμε, δεν θα μας αποκρύψεις την αλήθεια (δ).
(5) =Ο τρόπος που φρονεί και ενεργεί αυτός που παραγγέλλεται από το Θεό και επιδοκιμάζεται από αυτόν (g)· ο δρόμος του θείου θελήματος (δ) «η αρετή, μέσω της οποίας οδεύει κάποιος προς το Θεό» (Ζ).
(6) Αληθινά, όπως έχει το πράγμα, με τρόπο που αρμόζει στα πράγματα (g).
(7) «Βεβαιώνουν ότι λέει την αλήθεια, ομολογώντας την πραγματικότητα· αλλά όμως όχι με σωστή διάθεση, ούτε με τη θέλησή τους» (Χ).
(8) Δηλαδή αδιαφορείς αν με την αλήθεια θα αποκτήσεις εχθρούς και διώκτες οποιουσδήποτε (δ). «Και αυτό το λένε, ερεθίζοντάς τον στο να μη σεβαστεί τον Καίσαρα ούτε από φόβο για αυτόν, να σιωπήσει στην ερώτηση» (Ζ).
(9) Το «βλέπω σε πρόσωπο» εδώ είναι το αποβλέπω στις ιδέες και σκέψεις των ανθρώπων· το πρόσωπο λοιπόν εδώ σημαίνει το άτομο με τις ιδέες του και τις αρχές του (δ). «Υπαινίσσονταν τον Ηρώδη και τον Καίσαρα» (Χ). «Δεν χαρίζεσαι σε πρόσωπο, λένε, δηλαδή τίποτα δεν θα έλεγες για χάρη του Πιλάτου ή του Ηρώδη» (Θφ).
«Τον προκαλούν με αυτόν τον έπαινο στο να μη χαριστεί στους Ηρωδιανούς και σε αυτούς που φρονούσαν τα του Καίσαρα, έτσι ώστε απαντώντας σύμφωνα με το θέλημα των Φαρισαίων για το ότι δεν πρέπει να δίνουν φόρο, να παραδοθεί από αυτούς στους Ηρωδιανούς» (Ω).
Ματθ.22,17 εἰπὲ οὖν ἡμῖν, τί σοι δοκεῖ(1); ἔξεστι(2) δοῦναι κῆνσον(3) Καίσαρι(4) ἢ οὔ(5);
Ματθ.22,17 Πες μας, λοιπόν, τι γνώμη έχεις; Επιτρέπεται να πληρώνουμε φόρο στον αυτοκράτορα ή όχι;»
(1) «Για το οποίο δηλαδή πρόκειται να ρωτήσουμε» (Ζ). «Και δες την πονηρία τους. Δεν λένε, πες μας τι είναι καλό, τι συμφέρον, τι νόμιμο; Αλλά, τι νομίζεις; Έτσι σε αυτό μόνο απέβλεπαν, να τον προδώσουν και να τον παρουσιάσουν ως εχθρό του άρχοντα» (Χ).
(2) «Είναι δίκαιο» (Ζ), επιτρέπεται σε εμάς ως λαό του Θεού (δ).
(3) Από το λατινικό census στους Ρωμαίους η περιγραφή και εκτίμηση των αγαθών και των υπαρχόντων βάσει της οποίας κανονιζόταν ο φόρος που έπρεπε να πληρωθεί· στην Κ.Δ. ο κεφαλικός φόρος που ο καθένας κάθε χρόνο πλήρωνε (g) σε όλες τις ρωμαϊκές επαρχίες, στις οποίες ήδη περιλαμβανόταν και η Ιουδαία, και επιβαλλόταν σε κάθε αρσενικό από ηλικία 14 και πάνω και σε κάθε θηλυκό από 12 και πάνω (S).
(4) Σε έναν Καίσαρα εθνικό δηλαδή και αλλόφυλο ηγεμόνα παρά την διάταξη του Δευτερ. ιζ 15. Δες Ιωσήπ. Ιουδ. Αρχ. 18,1,6 (δ). Ο τότε Καίσαρας ήταν ο Τιβέριος (ο).
(5) «Ρωτούν με πολλή κακοήθεια και δόλο, έτσι ώστε, αν μεν πει ότι επιτρέπεται, να κινήσουν εναντίον του τους όχλους, αφού τάχα συμβουλεύει να είναι δούλοι στον Καίσαρα και υποτάσσει το λαό του Θεού σε έναν άνθρωπο. Εάν πάλι πει ότι δεν επιτρέπεται, να τον παραδώσουν στον ηγεμόνα, αφού τάχα συμβουλεύει αποστασία από τον Καίσαρα και πόλεμο» (Ζ).
Ματθ.22,18 γνοὺς(1) δὲ ὁ Ἰησοῦς τὴν πονηρίαν(2) αὐτῶν εἶπε· τί με πειράζετε(3), ὑποκριταί(4);
Ματθ.22,18 Ο Ιησούς κατάλαβε την πονηριά τους και τους είπε: «Γιατί προσπαθείτε να με παγιδέψετε, υποκριτές;
(1) Χωρίς καθυστέρηση και χωρίς κάποιος άλλος να οδηγήσει αυτόν (b).
(2) «Ο μεν Μάρκος είπε την υποκρισία, ενώ ο Λουκάς την πανουργία» (Ζ).
(3) Γιατί με βάζετε σε πειρασμό, σε δοκιμασία, όπως ο διάβολος, για να με καταστρέψετε; (δ).
(4) «Είδες πώς τους μιλά με τρόπο που τους πλήττει πολύ; Επειδή ήταν ολοκληρωμένη και ολοφάνερη η κακία, κάνει βαθύτερη την τομή, κατά πρώτον φέρνοντάς τους σε σύγχυση με το να φέρει στο προσκήνιο τα απόρρητά τους και να κάνει φανερό σε όλους με ποια διάθεση τον πλησιάζουν» (Χ).
Ματθ.22,19 ἐπιδείξατέ μοι τὸ νόμισμα τοῦ κήνσου(1). οἱ δὲ προσήνεγκαν(2) αὐτῷ δηνάριον.
Ματθ.22,19 Δείξτε μου το νόμισμα που πληρώνουμε για φόρο». Εκείνοι του έφεραν ένα δηνάριο.
(1) Το νόμισμα με το οποίο πληρωνόταν ο φόρος (g), διότι ο φόρος πληρωνόταν σε ρωμαϊκό νόμισμα (δ).
(2) Στο ναό δεν κυκλοφορούσε το νόμισμα αυτό και για αυτό δεν ήταν πιθανό ότι θα βρισκόταν εκεί κάποιο τέτοιο. Για αυτό και ο Μάρκος παρουσιάζει τον Κύριο να λέει, «φέρτε μου δηνάριο» (α).
Ματθ.22,20 καὶ λέγει αὐτοῖς· τίνος ἡ εἰκὼν αὕτη καὶ ἡ ἐπιγραφή(1);
Ματθ.22,20 Ποιανού είναι αυτή η εικόνα και η επιγραφή;» τους ρωτάει.
(1) «Δεν ρωτά γιατί αγνοεί, αλλά επειδή θέλει να κάνει τους ίδιους υπεύθυνους για τις απαντήσεις τους, εκφέρει την απόφαση με τη δική τους γλώσσα και κάνει αυτούς να αποφασίσουν ότι επιτρέπεται» (Χ).
Η επιγραφή που ήταν κυκλικά γύρω από την εικόνα του νομίσματος δήλωνε το όνομα του ηγεμόνα και τους τίτλους του (F). Η κυκλοφορία στην Παλαιστίνη του νομίσματος αυτού ως ισχύοντος νομίσματος ήταν σημάδι υποταγής των Ιουδαίων στη βασιλική εξουσία του ηγεμόνα που επέβαλλε το νόμισμα (ο).
Ματθ.22,21 λέγουσιν αὐτῷ· Καίσαρος· τότε λέει αὐτοῖς· ἀπόδοτε(1) οὖν τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ(2).
Ματθ.22,21 Του αυτοκράτορα», του απαντούν. «Δώστε, λοιπόν», τους λέει, «στον αυτοκράτορα ό,τι ανήκει στον αυτοκράτορα, και στο Θεό ό,τι ανήκει στο Θεό».
(1) «Αυτό δεν σημαίνει να δώσουν, αλλά να δώσουν πίσω· και αυτό δείχνεται από την εικόνα και από την επιγραφή» (Χ). «Επειδή είναι του Καίσαρα, δώστε πίσω στον Καίσαρα τα δικά του… Δώστε τα πίσω αφού είναι εκείνου» (Ζ).
Το νόμισμα αυτό εκπροσωπούσε τη ρωμαϊκή οργάνωση, την ασφάλεια του ατόμου και της ιδιοκτησίας, τις ευκολίες της μεταφοράς και τα άλλα πλεονεκτήματα σταθερής κυβέρνησης. Πώς λοιπόν ήταν δίκαιο να απολαμβάνει κάποιος τα πλεονεκτήματα αυτά και να αρνείται την πληρωμή των φόρων που εξυπηρετούσαν τα πλεονεκτήματα αυτά; Το να πληρώνουν φόρο στον Καίσαρα δεν ήταν απλώς νόμιμο· ήταν ηθική υποχρέωση όπως δηλώνει η αντικατάσταση του «δοῦναι» («έξεστι δοῦναι») με το αποδοῦναι (p).
(2) «Στα σωματικά και τα εξωτερικά να υποτάσσεστε στο βασιλιά, στα εσωτερικά όμως και πνευματικά, στο Θεό» (Θφ).
«Είναι δυνατόν δηλαδή και στους ανθρώπους να εκπληρώνει κανείς τις υποχρεώσεις του, και στο Θεό να δίνει αυτά που οφείλουμε στο Θεό. Για αυτό και ο Παύλος λέει· Αποδώστε σε όλους τις οφειλές· σε αυτόν που πρέπει τον φόρο, τον φόρο… Εσύ όμως όταν ακούσεις αποδώστε τα του Καίσαρα στον Καίσαρα, να ξέρεις ότι εκείνα λέει μόνο, όσα δεν παραβλάπτουν καθόλου την ευσέβεια. Διότι αν υπάρχει κάτι τέτοιο, αυτό δεν είναι πλέον του Καίσαρα, αλλά είναι φόρος και δασμός του διαβόλου» (Χ).
Το ένα καθήκον δεν καταργείται ούτε παραβλάπτεται από το άλλο. Τα του Θεού, τα ξεχωρισμένα και καθιερωμένα σε αυτόν, δεν είναι του Καίσαρα, αλλά τα του Καίσαρα από μία πλευρά είναι και του Θεού (b). Για αυτό όταν η πολιτεία επιτάσσει ενάντια στις εντολές και το θέλημα του Θεού, οφείλει ο Χριστιανός να αρνείται σε αυτήν την υπακοή (δ).
Ματθ.22,22 καὶ ἀκούσαντες ἐθαύμασαν(1), καὶ ἀφέντες αὐτὸν ἀπῆλθον.
Ματθ.22,22 Όταν το άκουσαν αυτό έμειναν κατάπληκτοι και τον άφησαν κι έφυγαν.
(1) Η απάντηση ήταν τόσο σύντομη, περιεκτική και πειστική ώστε αυτοί που πείραζαν τον Ιησού θαύμασαν (ο). «Θαύμασαν μεν, δεν πίστεψαν όμως, το οποίο και αυτό ήταν μεγάλη κατηγορία εναντίον τους» (Ζ).
Στιχ. 23-33. Η πονηρή ερώτηση των Σαδδουκαίων για την ανάσταση των νεκρών και η θαυμαστή απόκριση του Κυρίου.
Ματθ.22,23 Ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ(1) προσῆλθον αὐτῷ Σαδδουκαῖοι(2), οἱ λέγοντες μὴ εἶναι ἀνάστασιν(3). καὶ ἐπηρώτησαν αὐτὸν
Ματθ.22,23 Εκείνη την ημέρα πήγαν στον Ιησού μερικοί Σαδδουκαίοι –αυτοί λένε πως δεν υπάρχει ανάσταση–
(1) Μόνο ο Ματθαίος αναφέρει ότι η ερώτηση αυτή έγινε από τους Σαδδουκαίους την ίδια ημέρα, κατά την οποία οι Φαρισαίοι και οι Ηρωδιανοί είχαν θέσει το περί του φόρου ζήτημα. Ο Μάρκος και ο Λουκάς αφήνουν το χρόνο ακαθόριστο (p).
«Σε εκείνη. Σε ποια; Στην ημέρα που έλεγξε την πανουργία τους και τους ντρόπιασε. Πόση αλήθεια ανοησία! Μετά από την αποστόμωση εκείνων, επιτίθενται εναντίον του αυτοί, αν και έπρεπε να γίνουν διστακτικότεροι. Αλλά τέτοιο πράγμα είναι η θρασύτητα, πράγμα αναίσχυντο και αυθάδες, ώστε και τα αδύνατα να επιχειρεί» (Χ).
(2) Στο τέλος της δημόσιας δράσης του, όλοι ξεσηκώνονται μαζί εναντίον του Ιησού (b). Οι Σαδδουκαίοι «είναι αίρεση των Ιουδαίων διαφορετική από τους Φαρισαίους, και πολύ κατώτερη από εκείνους, η οποία έλεγε ότι δεν υπάρχει ανάσταση, ούτε άγγελος, ούτε πνεύμα. Διότι αυτοί ήταν περισσότερο υλιστές και προσκολλημένοι στα σωματικά πράγματα» (Χ).
«Αρνούνταν την από τους νεκρούς ανάσταση, διότι δεν αναφερόταν αυτή φανερά στις μωσαϊκές γραφές (Πεντάτευχος), τις οποίες βεβαίως μόνο αυτές γνώριζαν, αφού δεν παραδέχονταν τα άλλα βιβλία» (Ζ).
(3) Μάλλον δεν υπάρχει ανάσταση. Και όχι: δεν είναι αληθινή η ανάσταση (δ).
Ματθ.22,24 λέγοντες· διδάσκαλε, Μωσῆς εἶπεν(1), ἐάν τις ἀποθάνῃ μὴ ἔχων τέκνα(2), ἐπιγαμβρεύσει(3) ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ἀναστήσει σπέρμα(4) τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ.
Ματθ.22,24 και τον ρώτησαν: «Διδάσκαλε, ο Μωυσής είπε: αν κάποιος πεθάνει άτεκνος, ο αδερφός του να παντρευτεί τη χήρα του και να κάνει απογόνους για τον νεκρό αδερφό του.
(1) «Παίρνουν την αφορμή της υπόθεσης από το μωσαϊκό νόμο, για να φανεί αξιόλογο το ζήτημα. Διότι πράγματι στη γραφή του Δευτερονομίου παρήγγειλε ο Μωϋσής, τη γυναίκα αυτού που πέθανε άτεκνος, να την παντρευτεί πάλι ο αδελφός του» (Ζ). Στο Λευϊτ. ιη 16,κ 21 απαγορεύεται ο γάμος με τη σύζυγο αδελφού που πέθανε. Αλλά στο Δευτερ. κε 5-10 καθορίζονται ειδικές περιπτώσεις, στις οποίες παρουσιάζεται ως καθήκον το να τελεί κάποιος τέτοιο γάμο (α).
(2) Το εβραϊκό πρωτότυπο έχει απλώς υιό, δηλαδή αρσενικό απόγονο. Οι Ο΄ όμως γράφουν σπέρμα και ο Ιώσηπος (Αρχ. 4,255) ερμήνευσε αυτό με τέτοια έννοια (α).
(3) Μπαίνει αντί για το ρήμα «λάβη» του Δευτ. κε 5, το οποίο έχουν οι Ο΄ και οι άλλοι δύο συνοπτικοί (L). Οι Ο΄ μεταφράζουν με αυτό την εβραϊκή λέξη που σημαίνει γίνομαι πεθερός ή γαμπρός κάποιου (Γεν. λδ 9,Α΄Βασ. ιη 23,26. Β΄ Παρ. ιη 1,Α΄ Μακ. ι 54,56). Εδώ έχει την έννοια του: παντρεύομαι τη χήρα του αδελφού που πέθανε χωρίς απόγονο (g).
(4) «Το παιδί που θα γεννήσει πρώτο, θα ονομάσει αυτό παιδί του πεθαμένου αδελφού για μνημόσυνο εκείνου» (Ζ). Μέχρι το σημείο αυτό υποχρεωνόταν να συγκατοικεί μαζί της, μέχρι να αναστήσει γενιά στον αδελφό του, έπειτα όμως μπορούσε να εγκαταλείψει αυτήν (δ).
Ματθ.22,25 ἦσαν(1) δὲ παρ᾿ ἡμῖν ἑπτὰ(2) ἀδελφοί· καὶ ὁ πρῶτος γαμήσας ἐτελεύτησε, καὶ μὴ ἔχων σπέρμα ἀφῆκε τὴν γυναῖκα αὐτοῦ τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ·
Ματθ.22,25 Ήταν σ’ εμάς εφτά αδερφοί· ο πρώτος, αφού παντρεύτηκε πέθανε και, επειδή δεν είχε παιδιά, άφησε τη γυναίκα του στον αδερφό του.
(1) «Και δεν λένε μεν απευθείας τίποτα για ανάσταση, αλλά πλάθουν κάποια φανταστική υπόθεση και προβάλλουν, κατά τη γνώμη μου, κάποιο πράγμα που δε συνέβη, πιστεύοντας ότι θα τον βάλουν σε αμηχανία και επειδή ήθελαν να ανατρέψουν και τα δύο, και το ότι υπάρχει ανάσταση και το ότι η ανάσταση θα είναι τέτοιου είδους» (Χ).
(2) «Και για ποιό λόγο δεν έπλασαν με τη φαντασία τους δύο ή τρεις, αλλά επτά; Με σκοπό να γελοιοποιήσουν, όπως νόμιζαν, σε πολύ μεγάλο βαθμό την ανάσταση» (Χ) και «και να φανεί ότι είναι πιο αδιέξοδο το πρόβλημα» (Ζ). «Για αυτό και λένε, Όλοι την είχαν, σαν να τον έβαζαν σε κάποιο αδιέξοδο» (Χ).
Ματθ.22,26 ὁμοίως(1) καὶ ὁ δεύτερος καὶ ὁ τρίτος, ἕως τῶν ἑπτά(2).
Ματθ.22,26 Το ίδιο κι ο δεύτερος κι ο τρίτος, ως τον έβδομο.
(1) Το ομοίως αναφέρεται σε όλη την προηγούμενη πρόταση δηλαδή ομοίως και ο δεύτερος αφού παντρεύτηκε πέθανε και μη έχοντας απόγονο άφησε τη γυναίκα του στον αδελφό του (δ).
(2) Έως ότου και οι επτά πήραν σε γάμο την ίδια γυναίκα και πέθαναν (δ).
Ματθ.22,27 ὕστερον(1) δὲ πάντων ἀπέθανε καὶ ἡ γυνή.
Ματθ.22,27 Ύστερα απ’ όλους πέθανε και η γυναίκα.
(1) Συναντιέται 7 φορές στο Ματθαίο, ο οποίος ουδέποτε χρησιμοποιεί το έσχατον, επίρρημα το οποίο βρίσκεται στο Μάρκ. ιβ 22 και Α΄Κορ. ιε 8 (L).
Ματθ.22,28 ἐν τῇ οὖν ἀναστάσει τίνος τῶν ἑπτὰ ἔσται ἡ γυνή(1); πάντες γὰρ ἔσχον αὐτήν(2).
Ματθ.22,28 Όταν λοιπόν θ’ αναστηθούν, σε ποιον από τους εφτά θ’ ανήκει αυτή η γυναίκα; Αφού όλοι την είχαν παντρευτεί».
(1) Η λαϊκή υλιστική αντίληψη περί ανάστασης, γελοιοποιείται εδώ (S).
(2) Θα είναι σύζυγος ή όλων ή ενός. Αλλά κανείς από τους 7 δεν έχει πάνω της δικαιώματα ανώτερα από τους άλλους (b).
«Οι Σαδδουκαίοι νόμισαν ότι, από το γεγονός ότι υπάρχει ανάσταση έπεται και ότι ο άνδρας όταν αναστηθεί θα είναι πάλι αρσενικός που έχει γεννητικά όργανα και η γυναίκα θα αναστηθεί ως γυναίκα έχοντας γυναικείο σώμα. Και ερμηνεύοντας με κατώτερο τρόπο όσα λέγονταν για την ανάσταση, επειδή τέτοια νόμιζαν ότι συμβαίνουν ως φυσική ακολουθία, αφού έπλασαν έναν μύθο, τον σχετικό με τους επτά αδελφούς που παντρεύτηκαν μία γυναίκα, απορούσαν ποιανού θα γίνει αυτή γυναίκα όταν αναστηθεί, αφού έφθασε να είναι γυναίκα επτά ανδρών» (Ω).
Ματθ.22,29 ἀποκριθεὶς δὲ ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς· πλανᾶσθε μὴ εἰδότες τὰς γραφὰς(1) μηδὲ τὴν δύναμιν τοῦ Θεοῦ(2).
Ματθ.22,29 Ο Ιησούς τους αποκρίθηκε: «Βρίσκεστε σε πλάνη, γιατί ούτε τις Γραφές καταλαβαίνετε ούτε τη δύναμη του Θεού.
(1) Τις γραφές, οι οποίες σαφώς αποβλέπουν σε μέλλουσα ζωή. Οι Σαδδουκαίοι δεν καταλάβαιναν τον Μωϋσή· δεν δέχονταν όμως τους προφήτες, οι οποίοι εξηγούν τον Μωϋσή (b). «Πλανιέστε διότι δεν καταλαβαίνετε τις γραφές τις προφητικές, οι οποίες δεν δογματίζουν τέτοια ανάσταση σαν αυτήν που εσείς νομίζετε» (Ζ).
Αποδεικνύονταν ότι αγνοούν τις γραφές όταν έβγαζαν συμπεράσματα από την πείρα της παρούσας ζωής και εφάρμοζαν αυτά στις συνθήκες της μέλλουσας ζωής (p), θεωρώντας την ανάσταση ως επάνοδο στην πρώτη κατάσταση, την με σάρκα και αίμα μαζί με τα ίδια πάθη και επιθυμίες και για αυτό νόμιζαν αυτήν αδύνατη (δ).
(2) «Πλανιέστε όμως και επειδή δεν γνωρίζετε τη δύναμη του Θεού, που μπορεί να αναστήσει τους νεκρούς χωρίς τις προηγούμενες σχέσεις και πάθη» (Ζ). «Τη δύναμη του Θεού, από την οποία δύναμη συμβαίνουν τα σχετικά με την ανάσταση και η νέα με αυτήν ζωή» (Ω).
Έδειχναν άγνοια της δύναμης του Θεού, όταν θεωρούσαν, ότι, εάν ο Θεός επιφύλασσε κάποια μέλλουσα ζωή, αυτή δεν μπορούσε να είναι διαφορετική από την παρούσα (p). Η δύναμη του Θεού απομακρύνει κάθε δυσκολία (S) και θα κάνει την ανθρώπινη φύση ισάγγελη (b).
Ματθ.22,30 ἐν γὰρ(1) τῇ ἀναστάσει οὔτε γαμοῦσιν οὔτε ἐκγαμίζονται(2), ἀλλ᾿ ὡς ἄγγελοι(3) Θεοῦ ἐν οὐρανῷ(4) εἰσι.
Ματθ.22,30 Όταν αναστηθούν οι νεκροί, ούτε θα νυμφεύονται ούτε θα παντρεύονται, αλλά θα είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανό.
(1) Το γαρ αναφέρεται στο «πλανάσθε μη ειδότες… την δύναμιν του Θεού» (δ).
(2) «Ούτε παντρεύονται οι άνδρες ούτε δίνονται σε γάμο οι γυναίκες, δηλαδή δεν ενώνονται σαρκικά με άνδρες, αφού δεν υπάρχει εκεί σχέση γαμική. Στο Λουκά πρόσθεσε ότι δεν μπορούν ακόμα και να πεθάνουν· δείχνοντας ότι ο γάμος έγινε για το θάνατο αφού αντί για αυτούς που πεθαίνουν γεννιούνται άλλοι· όπου όμως δεν υπάρχει θάνατος, ούτε γάμος επομένως υπάρχει» (Ζ).
(3) «Όσον αφορά την έλλειψη παθών και φιληδονίας, αλλά επίσης και ως προς την καθαρότητα και φωτεινότητα» (Ζ). «Η φύση των αγγέλων δεν γνωρίζει τη διαίρεση σε αρσενικό και θηλυκό, διότι αυτή η διαίρεση είναι της θνητής φύσης, η οποία με την τεκνογονία του γάμου συμπληρώνει αυτό που μένει κενό από το θάνατο» (Σχ).
(4) Το «στον ουρανό» αποδίδεται και στο ρήμα εισί και στο άγγελοι=οι δίκαιοι έχουν την ποιότητα των ουρανίων, αυτών που δεν έχουν σάρκα και αίμα, όπως οι άγγελοι (δ).
«Όπως οι άγγελοι στον ουρανό ούτε έρχονται ούτε δίνονται σε γάμο, έτσι (λέει) και αυτοί που ανασταίνονται από τους νεκρούς. Εγώ όμως νομίζω ότι με αυτά φανερώνεται, ότι αυτοί που καταξιώνονται της ανάστασης των νεκρών, γίνονται όπως οι άγγελοι στον ουρανό, όχι μόνο ως προς το ότι δεν έρχονται και δεν δίνονται σε γάμο, αλλά και ως προς το ότι μετασχηματιζόμενα τα σώματά τους τα ταπεινά, γίνονται τέτοια, όπως είναι τα σώματα των αγγέλων, αιθέρια και σαν το φως της αυγής» (Ω).
Ματθ.22,31 περὶ δὲ τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν οὐκ ἀνέγνωτε τὸ ῥηθὲν(1) ὑμῖν(2) ὑπὸ τοῦ Θεοῦ λέγοντος(3),
Ματθ.22,31 Όσο για την ανάσταση των νεκρών, δε διαβάσατε τι σας λέει ο ίδιος ο Θεός;
(1) Το γεγονός της ανάστασης αποδεικνύεται ήδη από τη Γραφή (S). «Από τον Μωϋσή τούς αποστομώνει επειδή και εκείνοι τον Μωϋσή πρόβαλλαν» (Χ).
«Αν και μπορούσε ο Σωτήρας να κάνει αμέτρητες αναφορές από τους προφήτες σχετικά με το ότι υπάρχει μέλλουσα ζωή για τους ανθρώπους, αυτό δεν το έκανε επειδή οι Σαδδουκαίοι αποδέχονταν μόνο τη γραφή του Μωϋσή, από την οποία ήθελε να τους ντροπιάσει με συλλογισμό που δήλωνε κάτι τέτοιο» (Ω). Και δείχνει ότι στα βιβλία του Μωϋσή το δόγμα περί μέλλουσας ζωής υπονοείται με σαφήνεια (p).
(2) Στους απογόνους του Αβραάμ (b). Ο λόγος του Θεού είναι πάντοτε ζωντανός και απευθύνεται εξίσου προς αυτούς που αντιτίθενται τώρα στον Κύριο, όσο και στους πατέρες τους (L).
(3) Η παράθεση που ακολουθεί από την Έξοδο (γ 6,15,16 και δ 5). Αλλά και στα Γεν. κστ 24 και κη 13 ο Θεός ονομάζει τον εαυτό του, Θεό Αβραάμ, σε χρόνο κατά τον οποίο ο Αβραάμ είχε πεθάνει.
Ματθ.22,32 ἐγώ εἰμι(1) ὁ Θεὸς Ἀβραὰμ καὶ ὁ Θεὸς Ἰσαὰκ καὶ ὁ Θεὸς Ἰακώβ; οὐκ ἔστιν ὁ Θεὸς Θεὸς νεκρῶν, ἀλλὰ ζώντων(2).
Ματθ.22,32 Εγώ είμαι ο Θεός του Αβραάμ και ο Θεός του Ισαάκ και ο Θεός του Ιακώβ. Ο Θεός δεν είναι Θεός νεκρών, αλλά ζωντανών».
(1) «Δεν είπε ήμουν, αλλά είμαι» (Χ). «Διότι αν ήταν οπωσδήποτε νεκροί (οι πατριάρχες), θα έλεγε ότι εγώ ήμουν ο Θεός» (Ζ).
(2) «Δηλώνει ότι όχι αυτών που δεν υπάρχουν και άπαξ δια παντός εξαφανίστηκαν και δεν θα αναστηθούν πια… αλλά είμαι (Θεός) αυτών που υπάρχουν και που ζουν» (Σχ). Επομένως και ο Αβραάμ και οι δύο άλλοι πατριάρχες ζουν με το πνεύμα. Επομένως η ψυχή δεν πεθαίνει μαζί με το σώμα αλλά ζει. Αυτό όμως αποτελεί προϋπόθεση και εγγύηση ότι και η ανάσταση θα επακολουθήσει, διότι εάν η προσωπικότητα καταστρεφόταν με το θάνατο, θα ήταν περιττή και άσκοπη η ανασύσταση του οργάνου της (δ).
Ματθ.22,33 καὶ ἀκούσαντες οἱ ὄχλοι(1) ἐξεπλήσσοντο ἐπὶ τῇ διδαχῇ αὐτοῦ(2).
Ματθ.22,33 Τα πλήθη, όταν τ’ άκουσαν έμειναν κατάπληκτοι με τη διδασκαλία του.
(1) «Οι απονήρευτοι και αμερόληπτοι όχλοι» (Ζ). «Οι Σαδδουκαίοι αφού ηττήθηκαν αναχωρούν, ενώ το αμερόληπτο πλήθος καρπώνεται την ωφέλεια» (Χ).
(2) «Οι όχλοι εκπλήσσονταν αποδεχόμενοι ότι η διδασκαλία του Σωτήρα ήταν σοφότατη και μπορούσε να επιστρέψει σε αυτόν όσους ήταν δύσπιστοι» (Ω).
Στιχ. 34-40. Η πονηρή ερώτηση ενός νομοδιδασκάλου.
Ματθ.22,34 Οἱ δὲ Φαρισαῖοι ἀκούσαντες ὅτι ἐφίμωσε(1) τοὺς Σαδδουκαίους, συνήχθησαν ἐπὶ τὸ αὐτό(2),
Ματθ.22,34 Όταν έμαθαν οι Φαρισαίοι ότι αποστόμωσε τους Σαδδουκαίους, συγκεντρώθηκαν όλοι μαζί,
(1) Έκανε άφωνους και αναπολόγητους (δ).
(2) Υπάρχει και η γραφή επ’ αυτόν=μάλλον κοντά του παρά εναντίον του (L). Οι Φαρισαίοι δεν θα ευχαριστήθηκαν για τη νίκη του Χριστού εναντίον των Σαδδουκαίων. Κατά την κρίσιμη εκείνη στιγμή επιθυμούσαν ο Χριστός να νικηθεί, αδιάφορο από ποιον (p). Δεν είναι παρ’ όλα αυτά απίθανο, αυτοί από τους Φαρισαίους που ήταν φανατικότεροι στο δόγμα να αισθάνθηκαν και ικανοποίηση, διότι φιμώθηκαν οι Σαδδουκαίοι, και να επιχείρησαν να παρασύρουν τον Ιησού προς το μέρος τους (L).
Ματθ.22,35 καὶ ἐπηρώτησεν εἷς ἐξ αὐτῶν, νομικός, πειράζων(1) αὐτὸν καὶ λέγων·
Ματθ.22,35 και ένας απ’ αυτούς, νομοδιδάσκαλος, για να τον φέρει σε δύσκολη θέση, του έκανε το εξής ερώτημα:
(1) «Όταν εκείνοι αποστομώθηκαν, αυτοί πάλι επιτίθενται» (Χ). «Στον μεν Ματθαίο αυτός ο νομικός πειράζει, ενώ στον Μάρκο μάλλον έτυχε επαίνου» (Ζ).
Ή, «ρώτησε μεν για να πειράξει στην αρχή, αλλά αφού ωφελήθηκε από την απάντηση, επαινέθηκε» (Χ), «και αφού άλλαξε, ομολόγησε και αυτός ότι έτσι είναι τα πράγματα» (Ζ).
Ή, το πειράζω δεν βρίσκεται εδώ με εμφανώς κακή έννοια. Μπορεί να σημαίνει όχι πλέον το δοκιμάζει αυτόν να δει αν θα δώσει απάντηση πειστική (p).
Οι Φαρισαίοι επίσης οι οποίοι προτείνουν ένα ζήτημα θεωρητικό, είναι δυνατόν να είναι διαφορετικοί από εκείνους, οι οποίοι είχαν προηγουμένως συνενωθεί μαζί με τους Ηρωδιανούς. Ενδέχεται αυτοί να μαζεύτηκαν όχι για να παγιδεύσουν αλλά για να ακούσουν τον Ιησού (L).
Ή, ο νομικός αυτός ασυνείδητα έγινε όργανο των Φαρισαίων, που τον παγίδευσαν στα δικά τους σχέδια και προκάλεσαν σε αυτόν το ερώτημα, πάνω στο οποίο αυτός ειλικρινά και από αγαθή συνείδηση ζητά απάντηση από τον Ιησού (ο).
Ματθ.22,36 διδάσκαλε, ποία ἐντολὴ μεγάλη(1) ἐν τῷ νόμῳ(2);
Ματθ.22,36 Διδάσκαλε, ποια είναι η πιο μεγάλη εντολή στο νόμο;
(1) Λέει μεγάλη αντί για υπερθετικό· είναι πιο σημιτικός τρόπος έκφρασης του «πρώτη από όλες» (L). Ότι οι εντολές του νόμου θεωρούνταν ότι διαφέρουν στη σπουδαιότητα, φαίνεται από το Ματθ. ε 19. Και σε διάφορες περιστάσεις ο Χριστός είχε έλθει σε σύγκρουση με τους Φαρισαίους ως προς τις σχετικές υποχρεώσεις κάποιων εντολών όπως αυτές που αφορούσαν το Σάββατο (Ματθ. ιβ 1-14), το καθήκον του γιου (Ματθ. ιε 1-9), το διαζύγιο (ιθ 3-9). Ποιά αρχή θα έπρεπε να μπει ως οδηγός, προκειμένου κάποιος να κάνει αυτές τις διακρίσεις; (p).
(2) Η φράση «στο νόμο» δεν πρέπει να περιοριστεί στις 10 εντολές, αλλά πρέπει να το πάρουμε ότι περιλαμβάνει τον όλο Μωσαϊκό κώδικα, τόσο τον ηθικό, όσο και τον λειτουργικό (ο). Οι ραββίνοι αριθμούσαν περισσότερα από 600 παραγγέλματα στο νόμο, από τα οποία άλλα μεν ονόμαζαν βαριά και άλλα ελαφρά, και υπήρχε μεγάλη συζήτηση και αμφισβήτηση ως προς το πού έπρεπε να καταταχτεί το ένα και πού το άλλο (p).
Ματθ.22,37 ὁ δὲ Ἰησοῦς ἔφη(1) αὐτῷ· ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ διανοίᾳ σου(2).
Ματθ.22,37 Αυτός του απάντησε: «Ν’ αγαπάς τον Κύριο το Θεό σου μ’ όλη την καρδιά σου, μ’ όλη την ψυχή σου και μ’ όλο το νου σου.
(1) Απαντά σε αυτόν από το Δευτ. στ 5, το οποίο αποτελούσε μέρος του ιουδαϊκού Shema (S), και το οποίο ήταν κατ’ εξοχήν γνωστό και οικείο σε κάθε Ιουδαίο της εποχής εκείνης, διότι όφειλε να απαγγέλει αυτό 2 φορές την ημέρα (p). Οι Ο΄ γράφουν: «εξ’ όλης της διανοίας σου και εξ’ όλης της ψυχής σου και εξ’ όλης της δυνάμεώς σου». Αλλά ο Λουκάς (σύμφωνα με δύο μεγαλογράμματους κώδικες) αντί για διανοίας γράφει καρδίας.
Ο Μάρκος συμπεριέλαβε και τις δύο αυτές μεταφράσεις γράφοντας: «Εξ’ όλης της καρδίας σου και εξ’ όλης της ψυχής σου, και εξ’ όλης της διανοίας σου και εξ’ όλης της ισχύος σου». Ο Ματθαίος ακολουθώντας το Εβραϊκό έχει «εν» αντί για την «εξ» (a) το οποίο προσεγγίζει περισσότερο προς το Εβραϊκό (L), και επειδή στο κείμενο της Π.Δ. υπάρχουν 3 φράσεις (εν όλη… εν όλη… εν όλη…) παρέλειψε το ισχύος περιλαμβάνοντας αυτό στα άλλα.
(2) «Πρέπει να αγαπάμε το Θεό ολόψυχα, το οποίο σημαίνει να έχουμε την προσοχή μας στραμμένη σε αυτόν με όλα τα μέρη και τις δυνάμεις της ψυχής» (Θφ). Η έννοια των εκφράσεων αυτών είναι: να αγαπήσεις το Θεό σου με όλη την εσωτερική ψυχική και πνευματική σου δύναμη. Και το μεν καρδίας αναφέρεται στην έδρα του συναισθήματος, ενώ το ψυχής στον εσωτερικό άνθρωπο, ο οποίος εδώ ιδίως εμφανίζεται ως θέληση και το της διανοίας αναφέρεται στο νου.=Η μεν καρδιά να ποθεί, ο δε νους να σκέφτεται για αυτόν ασταμάτητα και η θέληση να κάνει το θέλημά του για επίτευξη της τέλειας ένωσης με αυτόν, η οποία είναι η ουσία της πνευματικής αγάπης (δ). Πλήρης και τέλεια αφιέρωση στο Θεό ολόκληρου του εαυτού μας (ο).
Ματθ.22,38 αὕτη ἐστὶ πρώτη καὶ μεγάλη(1) ἐντολή.
Ματθ.22,38 Αυτή είναι η πρώτη και πιο μεγάλη εντολή.
(1) Η εντολή αυτή δεν είναι μόνο μέγιστη όσον αφορά την ανάγκη, την ευρύτητα και τη διάρκεια του πράγματος, αλλά και πρώτη στη φύση, την σειρά, τον χρόνο και την καθαρότητα (b). Πρώτη στη σειρά η εντολή αυτή σε σύγκριση με τις επόμενες και μεγάλη κατά την ποιότητα διότι περικλείει όλες τις υπόλοιπες (δ).
Ματθ.22,39 Δευτέρα(1) δὲ ὁμοία(2) αὐτῇ(3)· ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν(4).
Ματθ.22,39 Δεύτερη, εξίσου σπουδαία με αυτήν: ν’ αγαπάς τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου.
(1) «Εδώ ενώ ρωτήθηκε για την πρώτη, λέει και τη δεύτερη, που δεν διαφέρει και πολύ από αυτήν· διότι είναι δεύτερη μεν αλλά όμοια με εκείνη» (Χ). «Δεύτερη όμως όχι στη σειρά της νομοθεσίας, αλλά στη δύναμη» (Ζ).
(2) «Γιατί όμως είναι όμοια με αυτήν; Διότι αυτή προετοιμάζει εκείνην και συγχρόνως συγκροτείται από αυτήν» (Χ).
«Είπε ότι η δεύτερη είναι όμοια με την πρώτη στην μεγαλειότητα· διότι είναι και αυτή μεγάλη και αλληλοσυνδέονται και αλληλοβοηθιούνται οι δύο· διότι πράγματι αυτός μεν που αγαπά το Θεό αγαπά και τον πλησίον, φυλάσσοντας την εντολή του, ενώ αυτός που δεν αγαπά τον πλησίον, ούτε το Θεό αγαπά, αφού παραβαίνει την εντολή του» (Ζ).
Η προς τον πλησίον αγάπη μοιάζει με την αγάπη στο Θεό περισσότερο από όσο τα άλλα καθήκοντα, ακριβώς όπως και η σελήνη μοιάζει με τον ήλιο περισσότερο από όσο τα υπόλοιπα αστέρια (b). Η προς το Θεό αγάπη αποτελεί τη βάση της προς τον πλησίον αγάπης. Με το Θεό είμαστε όλοι αδελφοί (p).
(3) Η παράθεση από το Λευϊτ. ιθ 18 (S).
(4) Τα συμφέροντα του πλησίον πρέπει να είναι σε μας τόσο πολύτιμα όσο είναι σε μας τα δικά μας συμφέροντα.
Ματθ.22,40 ἐν ταύταις ταῖς δυσὶν ἐντολαῖς ὅλος ὁ νόμος(1) καὶ οἱ προφῆται(2) κρέμανται.
Ματθ.22,40 Σ’ αυτές τις δύο εντολές συνοψίζονται όλος ο νόμος και οι προφήτες».
(1) «Αν το να αγαπά κάποιος το Θεό είναι το να αγαπά τον πλησίον, και το να αγαπά τον πλησίον συντελεί στη διαφύλαξη των εντολών, εύλογα λέει· Σε αυτές όλος ο νόμος και οι προφήτες στηρίζονται» (Χ). «Διότι ποιός αγαπώντας το Θεό και τον πλησίον ή θα κλέψει ή θα μνησικακήσει ή θα μοιχεύσει ή θα φονεύσει ή θα πορνεύσει;» (Θφ).
(2) Ο νομικός ρώτησε για τη μεγάλη εντολή του νόμου και η απάντηση του Χριστού προέρχεται από την Πεντάτευχο. Αλλά εδώ αποδεικνύει ο Κύριος ότι οι δύο αυτές εντολές δεν καλύπτουν τα θεμελιώδη παραγγέλματα μόνο της Πεντατεύχου, αλλά και την ακόμα περισσότερο εξελιγμένη διδασκαλία των προφητών· είναι αυτές η ζωή και η ψυχή όλη της ηθικής και πνευματικής διδασκαλίας της Π.Δ. (p).
Στιχ. 41-46. Ο Ιησούς ρωτά τους Φαρισαίους για τον Μεσσία.
Ματθ.22,41 Συνηγμένων(1) δὲ τῶν Φαρισαίων ἐπηρώτησεν αὐτοὺς(2) ὁ Ἰησοῦς
Ματθ.22,41 Εκεί που ήταν συγκεντρωμένοι οι Φαρισαίοι,
(1) Πολύ πιθανό ο ευαγγελιστής να είχε στο νου το Ψαλμ. β 2 («οι άρχοντες μαζεύτηκαν στο ίδιο σημείο… κατά του Χριστού»)(a).
(2) Η ερώτηση σύμφωνα με τον Ματθαίο απευθύνθηκε στους Φαρισαίους· στους Μάρκο και Λουκά φαίνεται να απευθύνθηκε στο λαό γενικώς, ο οποίος όμως συμφωνούσε οπωσδήποτε με την πίστη και το φρόνημα των Φαρισαίων σε αυτήν την περίπτωση (S).
Ματθ.22,42 λέγων· τί ὑμῖν δοκεῖ περὶ τοῦ Χριστοῦ(1); τίνος υἱός ἐστι(2); λέγουσιν αὐτῷ· τοῦ Δαυΐδ(3).
Ματθ.22,42 τους ρώτησε ο Ιησούς: «Τι νομίζετε για το Μεσσία; Ποιανού απόγονος είναι;» «Του Δαβίδ», του απαντούν.
(1) Ποιά είναι η γνώμη σας για το πρόσωπο, το αξίωμα και τη φύση του Μεσσία (ο).
«Για το Χριστό που αναγγέλλεται μεν από τους προφήτες, αλλά δεν ήρθε ακόμη, όπως εσείς λέτε, και αναμένεται από εσάς… Μιλά για τη θεότητά του και όχι με ολοφάνερο τρόπο, αλλά πλαγίως για να μην δώσει υποψίες· και φαινομενικά μεν ρωτά και απαντά για τον αναμενόμενο Χριστό… στην πραγματικότητα όμως τα λέει αυτά για τον εαυτό του» (Ζ).
(2) Η ορθή απάντηση στο ερώτημα αυτό θα έλυνε το ερώτημα που έμεινε χωρίς απάντηση: Με ποιά εξουσία κάνεις αυτά. Επιπλέον είχε κληθεί από την ιεραρχία των Ιουδαίων να επιβάλλει σιγή σε εκείνους, οι οποίοι ζητωκραύγαζαν αυτόν ως υιό του Δαβίδ. Αυτό υπονοούσε, ότι όφειλε να αρνηθεί έναν τόσο τιμητικό τίτλο. Αποδεικνύει τώρα, ότι ο τίτλος αυτός απέδιδε σε αυτόν όχι πάρα πολλά, όπως φρονούσαν οι αρχιερείς, αλλά πολύ λίγα.
Εάν ήταν μόνο ο υιός Δαβίδ δεν θα είχε περισσότερα δικαιώματα πάνω στον τίτλο του Μεσσία από όσα είχε ο Σολομώντας ή οποιοσδήποτε άλλος απόγονος του Δαβίδ. Αλλά σε Ψαλμό, ο οποίος από όλους αναγνωριζόταν ως μεσσιακός και θεόπνευστος, ο Μεσσίας παρουσιάζεται τελείως υπεροχότερος όχι απλώς από οποιονδήποτε άλλο απόγονο του Δαβίδ, αλλά και από τον ίδιο τον Δαβίδ (p).
(3) «Το ήξεραν αυτό από τα προφητικά λόγια. Θεωρούσαν όμως το Χριστό απλώς γιο του Δαβίδ, δηλαδή απλό άνθρωπο» (Ζ).
Ματθ.22,43 λέγει αὐτοῖς· πῶς οὖν Δαυΐδ ἐν Πνεύματι(1) Κύριον(2) αὐτὸν καλεῖ λέγων(3),
Ματθ.22,43 Τους λέει: «Πώς τότε ο Δαβίδ, οδηγημένος από το Πνεύμα, τον ονομάζει “Κύριο”; Λέει:
(1) «Πνεύμα δηλαδή άγιο και όχι από μόνος του» (Ζ). Δηλαδή με θεία έμπνευση (a) και συνεπώς αληθινά (b). Αυτό αποδεικνύει, ότι ο Σωτήρας μας θεωρούσε τα συγγράμματα της Π.Δ. ως θεόπνευστα (ο).
(2) Σημάδι υποτέλειας. Μεγαλύτερη τιμή για τον Δαβίδ ήταν να έχει το Χριστό γιο και απόγονό του, παρά το ότι ήταν βασιλιάς. Και όμως ο Δαβίδ δεν αποκαλεί το Χριστό γιο του, αλλά χαίρεται διότι ο Χριστός είναι Κύριός του, και αυτός δούλος του Χριστού (b).
(3) Η παράθεση από το Ψαλμ. ρθ σύμφωνα με τους Ο΄ που έχει επιγραφή Ψαλμός τω Δαβίδ και έχει ολοφάνερα μεσσιακό χαρακτήρα τόσο μάλλον, όσο παριστάνει τον βασιλιά Μεσσία και ως ιερέα αιώνιο κατά την τάξη Μελχισεδέκ και προσκαλείται από το Θεό, να κάτσει στα δεξιά του, το οποίο δεν αρμόζει σε κανέναν από τους ανθρώπους ούτε τους αγγέλους (δ).
Οι Φαρισαίοι αποδέχονταν ότι ο Ψαλμός είχε συγγραφεί από τον Δαβίδ και συνεπώς ο Κύριος επιχειρηματολογεί στηριζόμενος σε κάτι που είναι δεδομένο για αυτούς που διαφωνούσαν μαζί του (S).
Ματθ.22,44 εἶπεν ὁ Κύριος(1) τῷ Κυρίῳ μου(2), κάθου ἐκ δεξιῶν μου(3) ἕως ἂν θῶ(4) τοὺς ἐχθρούς(5) σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου(6);
Ματθ.22,44 Ο Κύριος είπε στον Κύριό μου:κάθισε στα δεξιά μου ώσπου να υποτάξω τους εχθρούς σου κάτω απ’ τα πόδια σου.
(1) Το εβραϊκό πρωτότυπο έχει· λέγει ο Ιεχωβά, ή λόγος του Ιεχωβά προς τον Κύριό μου (δ).
(2) «Είπε ο Κύριος και πατέρας στον Κύριό μου και γιο του, το Χριστό, μετά την ανάληψη στους ουρανούς» (Ζ).
(3) «Δηλαδή πάρε τη βασιλεία μου, ζώντας και έχοντας τον ίδιο θρόνο και την ίδια τιμή με μένα» (Ζ). Κανείς δεν καθόταν σε αυτήν τη θέση παρά μόνο ο κληρονόμος του θρόνου ή ο συμβασιλιάς που ανυψώθηκε ώστε να συμμετέχει στη βασιλική εξουσία και δύναμη (ο).
(4) Δεν αποκλείεται με το «έως αν» το αιώνιο της καθέδρας, αλλά αποκλείεται το ότι οι εχθροί θα επιτίθενται διαρκώς σε αυτήν. Η εμπόλεμη βασιλεία θα έχει κάποτε τέλος, η βασιλεία όμως της ειρήνης δεν θα έχει τέλος. Δες Α΄ Κορ. ιε 25 (b).
(5) «Εχθροί του Χριστού στον μεν αισθητό κόσμο, ήταν προηγουμένως οι Ιουδαίοι, έπειτα οι Έλληνες (=ειδωλολάτρες) και οι αιρετικοί, ενώ στον πνευματικό κόσμο οι δαίμονες» (Ζ).
(6) Σύμφωνα με τη συνήθεια των βασιλιάδων της Ανατολής που πατούσαν το πόδι πάνω στον τράχηλο των ηττημένων εχθρών (δ).
Ματθ.22,45 εἰ οὖν Δαυΐδ καλεῖ αὐτὸν Κύριον, πῶς υἱός αὐτοῦ ἐστι(1);
Ματθ.22,45 Αν, λοιπόν, ο Δαβίδ τον ονομάζει “Κύριο”, πώς είναι απόγονός του;»
(1) «Αυτό το είπε όχι αναιρώντας ότι είναι γιος του Δαβίδ· μη γένοιτο… αλλά διορθώνοντας τη δική τους υπόνοια. Επομένως όταν λέει, πώς είναι γιος του; αυτό εννοεί· όχι όπως εσείς λέτε. Διότι εκείνοι έλεγαν, ότι μόνο γιος του είναι και όχι και Κύριος» (Χ).
«Δεν είναι γιος του Δαβίδ τέτοιος, όπως αυτοί τον θεωρούν, δηλαδή απλός άνθρωπος, αλλά και κύριός του. Λέγεται δηλαδή γιος μεν αυτού, διότι βλάστησε κατά κάποιο τρόπο από τη ρίζα του, όσον αφορά την ενανθρώπηση, είναι όμως κύριός του ως Θεός του» (Ζ).
Η έννοια του όλου ερωτήματος: Εάν ο Μεσσίας είναι γιος του Δαβίδ, πώς ο Δαβίδ μιλώντας με την έμπνευση του Αγίου Πνεύματος αποδίδει σε αυτόν θείο τίτλο και θεία προνόμια; Η απάντηση που υπονοείται είναι, ότι ο Μεσσίας δεν είναι μόνο γιος του Δαβίδ, αλλά και γιος του Θεού (a).
Ματθ.22,46 καὶ οὐδεὶς ἐδύνατο αὐτῷ ἀποκριθῆναι λόγον(1), οὐδὲ ἐτόλμησέ(2) τις ἀπ᾿ ἐκείνης τῆς ἡμέρας(3) ἐπερωτῆσαι(4) αὐτὸν οὐκέτι.
Ματθ.22,46 Κανένας δεν μπορούσε να του απαντήσει, ούτε τολμούσε πια κανείς από κείνη τη μέρα να του θέσει ερωτήματα.
(1) Στο ζήτημα εκείνο ή σε κάποιο άλλο (b).
(2) «Όχι μόνο τους φίμωσε, αλλά έβαλε μέσα τους και φόβο στο εξής» (Ζ). «Και σιώπησαν από εκείνον το λόγο όχι με τη θέλησή τους, αλλά επειδή δεν μπορούσαν να πουν τίποτα· και δέχτηκαν τόσο καίρια πληγή, ώστε να μην τολμήσουν πλέον να επιχειρήσουν τα ίδια» (Χ).
(3) Ίσως από την Τρίτη την πριν τη Σταύρωση η οποία ονομάστηκε ημέρα των ερωτημάτων (p).
(4) Με σκοπό να τον πειράξει. Οι μαθητές ρωτούσαν αυτόν με σκοπό να διδαχτούν (b). Οι εχθροί του απέφευγαν να παρέχουν σε αυτόν ευκαιρία, να τους οδηγεί σε αδιέξοδο και σύγχυση (p).
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΚΓ’ (23)
Στιχ. 1-32. Ο Κύριος ελέγχει τους γραμματείς και Φαρισαίους.
Ματθ.23,1 Τότε(1) ὁ Ἰησοῦς ἐλάλησε τοῖς ὄχλοις καὶ τοῖς μαθηταῖς(2) αὐτοῦ
Ματθ.23,1 Τότε ο Ιησούς μίλησε στο πλήθος και στους μαθητές του
Ο λόγος αυτός αποτελείται από τρία κύρια μέρη· από επικρίσεις και προτροπές που απευθύνθηκαν στο πλήθος και στους μαθητές (σ. 2-12)· από επτά ουαί κατά των γραμματέων και Φαρισαίων (σ. 13-33)· από τελευταία απειλητική προειδοποίηση του έθνους και της Ιερουσαλήμ για την επικείμενη έκρηξη της θείας οργής πάνω τους (σ. 34-39)(p)
(1) «Τότε. Πότε; Όταν είπε αυτά, όταν τους αποστόμωσε, όταν τους σταμάτησε ώστε να μην τολμούν πλέον να τον πειράζουν, όταν έδειξε ότι ήταν αθεράπευτοι» (Χ). Οι θριαμβευτικές νίκες εναντίον τους με τα επιχειρήματα έκαναν αυτόν λαοφιλέστερο ιδιαίτερα μεταξύ των προσκυνητών, οι οποίοι είχαν ανέβει για το Πάσχα, ίσως όμως και μεταξύ όχι λίγων από την κατώτερη τάξη των Ιεροσολύμων. Οι ενθουσιώδεις αυτοί υποστηρικτές του θαρραλέου νεαρού Διδασκάλου, θα ήταν εξολοκλήρου έτοιμοι να ακούσουν την καταδίκη των ηττημένων ραββίνων (p).
(2) Το μεν «στους όχλους» αναφέρεται στο πλήθος του λαού που τον επευφήμησε κατά την είσοδό του στα Ιεροσόλυμα και γενικά αυτό που ήταν ευνοϊκό απέναντί του και μαζευόταν στο ιερό για να ακούσει τη διδασκαλία του, ενώ το «στους μαθητές» αναφέρεται στους Αποστόλους (ο). Ο λόγος λοιπόν δεν απευθύνθηκε κατευθείαν προς τους Φαρισαίους. Αλλά κάποιος αριθμός από αυτούς ήταν αναμιγμένος μαζί με το πλήθος (F).
Ματθ.23,2 λέγων· ἐπὶ τῆς Μωσέως καθέδρας(1) ἐκάθισαν(2) οἱ γραμματεῖς καὶ οἱ Φαρισαῖοι(3).
Ματθ.23,2 και τους είπε: «Τη θέση του Μωυσή ως δασκάλου την πήραν οι γραμματείς και οι Φαρισαίοι.
(1) «Έγιναν διάδοχοι του μωσαϊκού θρόνου, του διδασκαλικού» (Ζ). Εκείνη η καθέδρα, όχι η δική τους αλλά του Μωϋσή, ανάγκαζε αυτούς να λένε τα αγαθά, παρόλο που δεν έπρατταν τα αγαθά (Αυ).
(2) Κάθισαν αντιπροσωπεύοντας τον Μωϋσή, διαβάζοντας και ερμηνεύοντας το νόμο του και αξιώνοντας περισσότερα από αυτά που διέτασσε ο νόμος (b). Δεν χαρακτηρίζει εδώ ο Κύριος τους γραμματείς ως σφετεριστές, οι οποίοι βρίσκοντας το θρόνο του Μωϋσή κενό, πήραν αυτόν αυθαίρετα και κάθισαν πάνω του σαν διδάσκαλοι (p), αλλά «το να μην περιφρονούμε τους δασκάλους, ούτε να εξοργιζόμαστε εναντίον των ιερέων, αυτό διδάσκει με όλη τη δύναμή του… και αν και είναι διεφθαρμένοι (οι γραμματείς και Φαρισαίοι) δεν τους κατεβάζει από την τιμή… αλλά εδραίωσε την εξουσία τους, αν και ήταν πονηροί» (Χ).
(3) Οι αμαρτίες που αριθμούνται παρακάτω, δεν ανήκαν όλες εξίσου και στις δύο αυτές τάξεις· είχαν όμως αυτές πολλά τα κοινά κι συμμετείχαν σε πολλά. Δες Λουκ. ια 45 (b).
Ματθ.23,3 πάντα(1) οὖν ὅσα ἐὰν εἴπωσιν ὑμῖν τηρεῖν, τηρεῖτε καὶ ποιεῖτε(2), κατὰ δὲ τὰ ἔργα αὐτῶν μὴ ποιεῖτε(3)· λέγουσι γάρ, καὶ οὐ ποιοῦσι(4).
Ματθ.23,3 Όσα λοιπόν σας λένε να τηρείτε, να τα τηρείτε και να τα πράττετε· να μην κάνετε όμως κατά τα έργα τους, γιατί λένε μόνο και δεν πράττουν.
(1) «Όλα, λέει, όσα διορθώνουν το ήθος και κάνουν καλύτερο τον τρόπο τη ζωής» (Χ), «και δεν έρχονται σε αντίθεση με τα ευαγγελικά διατάγματα» (Ζ). Όλα όσα βασίζονται στον ηθικό μωσαϊκό νόμο και όχι στις παραδόσεις (ο).
(2) «Διότι δε λένε τα δικά τους, αλλά τα του Θεού, αυτά που μέσω του Μωϋσή νομοθέτησε» (Χ).
(3) «Διότι είναι αταίριαστα με τις διδασκαλίες τους και διεφθαρμένα. Δίδαξε λοιπόν ότι δεν πρέπει να εξοργιζόμαστε με τους δασκάλους, έστω και αν έχουν κακή ζωή, αλλά να υπακούμε μεν τη διδασκαλία τους, να μη μιμούμαστε όμως τον ανάξιο βίο τους. Διότι είναι μεν αξιόπιστοι σε όσα διδάσκουν, όχι όμως αξιομίμητοι σε όσα ζουν» (Ζ).
(4) Επέμεναν ότι στις πιο ασήμαντες λεπτομέρειες το γράμμα του Νόμου θα έπρεπε να τηρείται, αλλά αυτοί δεν τηρούσαν τη δικαιοσύνη στην οποία το γράμμα αυτό αποσκοπούσε (p). Στην πράξη το σύστημά τους έτεινε στο να καταργήσει την πραγματική δικαιοσύνη της Π.Δ. και στο να παραθεωρηθούν οι αληθινές της αρχές, της αγάπης, του ελέους, της αλήθειας κλπ. Δες Ματθ. ιβ 7,ιε 4,5 (a).
Ματθ.23,4 δεσμεύουσι(1) γὰρ(2) φορτία βαρέα καὶ δυσβάστακτα(3) καὶ ἐπιτιθέασιν ἐπὶ τοὺς ὤμους(4) τῶν ἀνθρώπων, τῷ δὲ δακτύλῳ(5) αὐτῶν οὐ θέλουσι(6) κινῆσαι(7) αὐτά.
Ματθ.23,4 Φτιάχνουν φορτία βαριά, που δύσκολα σηκώνονται, και τα φορτώνουν στους ώμους των ανθρώπων, ενώ οι ίδιοι δε θέλουν ούτε με το δάκτυλό τους να τα κινήσουν.
(1) Συνδέουν με τη διδασκαλία και συνενώνουν και έτσι συνδεδεμένα και συνενωμένα με το λόγο τα φορτώνουν στους ώμους των ανθρώπων (δ). Το δεσμεύω δεν αποσκοπεί στο να κάνει το φορτίο βαρύτερο, αλλά στο να δεθεί αυτό στερεά, ώστε να μπορεί αυτό ασφαλέστερα να φορτωθεί (L).
(2) Επεξηγηματικός (=δηλαδή) του «λένε και δεν κάνουν» (δ).
(3) «Φορτία βαριά και δυσβάστακτα λέει τις ακριβείς εντολές του τρόπου ζωής. Φαίνεται λοιπόν ότι διέτασσαν και αυτά που ήταν πάνω από το νόμο» (Ζ). Με τις παρερμηνείες τους πάνω στις λεπτομέρειες του νόμου δέσμευαν τέτοια φορτία στους ώμους των ανθρώπων. Π.χ. λόγω της ακρίβειας, με την οποία απαγόρευαν κάθε εργασία ή δράση το Σάββατο, έκαναν την ημέρα της ανάπαυσης στη βδομάδα, από ημέρα ευπρόσδεκτης ευλογίας σε αφόρητο φορτίο (p). Ο νόμος είχε δοθεί όχι ως φορτίο, αλλά ως προνόμιο. Η φαρισαϊκή όμως ερμηνεία του, έκανε αυτόν φορτίο στη ζωή (a).
(4) «Ώμους λέει την ενέργεια των ανθρώπων» (Ζ)· =επιβάλλουν στους ανθρώπους την εκπλήρωση αυτών (δ).
(5) «Όχι μόνο στους δικούς τους ώμους δεν θέλουν να βαστάξουν, αυτά που φορτώνουν στους ώμους των άλλων, ώστε και με το παράδειγμα να τους κάνουν προθυμότερους, αλλά ούτε με το δάχτυλό τους δεν θέλουν να τα κινήσουν, δηλαδή ούτε λίγο και στην άκρη να τα αγγίξουν» (Ζ).
(6) «Δεν είπε δεν μπορούν, αλλά δεν θέλουν. Και δεν είπε να βαστάξουν, αλλά να κουνήσουν με το δάχτυλο, δηλαδή ούτε να πλησιάσουν, ούτε να αγγίξουν» (Χ).
(7) Ή, «σε αυτούς μεν που είναι κάτω από την εξουσία τους, διατάζουν τελειότητα ζωής, ενώ στους εαυτούς τους επιτρέπουν κάθε άνεση, αν και έπρεπε να κάνουν το αντίθετο» (Ζ). Ή, δεν ενδιαφέρονται να ελαφρώσουν τους υπερβολικούς αυτούς περιορισμούς (p). Τα αναφερόμενα εδώ φορτία είναι εκείνα, τα οποία οι από την παράδοση ερμηνείες του νόμου εξόγκωσαν. Η φανατική προσκόλλησή τους στις ανθρώπινες αυτές παραδόσεις, εμπόδιζε αυτούς από το να ελαφρώσουν τα δυσβάσταχτα αυτά φορτία (a).
Ματθ.23,5 πάντα(1) δὲ τὰ ἔργα αὐτῶν ποιοῦσι πρὸς τὸ θεαθῆναι τοῖς ἀνθρώποις(2). πλατύνουσι γὰρ(3) τὰ φυλακτήρια(4) αὐτῶν καὶ μεγαλύνουσι τὰ κράσπεδα(5) τῶν ἱματίων αὐτῶν,
Ματθ.23,5 Όλα τα έργα τους τα πράττουν για να κάνουν καλή εντύπωση στους ανθρώπους. Πλαταίνουν τα φυλακτά τους και φαρδαίνουν τις άκρες από τα ιμάτιά τους.Οι ευσεβείς Ιουδαίοι στο κάτω μέρος από το ιμάτιό τους πρόσθεταν έναν ποδόγυρο, που κατέληγε σε κρόσσια με γαλάζιο κορδόνι από πάνω για να θυμίζουν τις εντολές του Θεού, όπως επιτάσσει το Αρ 15,38-41.
(1) «Με έμφαση η κατηγορία. Διότι όχι άλλα μεν έτσι, ενώ άλλα κάνουν αλλιώς, αλλά όλα με τον ίδιο τρόπο» (Χ).
(2) «Αυτό είναι κατηγορία ότι έχουν μανία με τη δόξα» (Ζ).
«Αφού τους κατηγόρησε για κενοδοξία, δείχνει ότι δεν κενοδοξούν και για τίποτα μεγάλα και αναγκαία πράγματα. (Διότι δεν είχαν τίποτα· μιας και ήταν έρημοι από κατορθώματα), αλλά για ψυχρά και ασήμαντα και για πράγματα που ήταν τεκμήρια της κακίας τους. Διότι πλαταίνουν, λέει, τα φυλακτά τους» (Χ).
(3) Για να επιδείξουν την προσκόλλησή τους στο νόμο, για αυτό και μόνο πλαταίνουν τα φυλακτά (L). Αιτιολογεί με αυτό το «όλα τα κάνουν για να τους δουν».
(4) Ο νόμος είχε διατάξει (Εξόδ. ιγ 16,Δευτ. στ 8, ια 18) τα θαύματα και οι εντολές του Θεού να είναι «σημάδι στο χέρι και υπενθύμιση μπροστά στα μάτια, έτσι ώστε να υπάρχει ο νόμος του Κυρίου στο στόμα» κάθε Ιουδαίου.
Σύμφωνα με τον Ιερώνυμο το παράγγελμα αυτό ήταν μεταφορικό. «Και η έννοιά του είναι: τα παραγγέλματά μου να είναι στο χέρι σου, ώστε να εκπληρώνονται με έργα· να είναι μπροστά στα μάτια σου, ώστε νύχτα και ημέρα να τα μελετάς. Αυτό οι Φαρισαίοι κακώς ερμηνεύοντας, έγραφαν σε μικρές μεμβράνες τον Δεκάλογο του Μωϋσή… τυλίγοντας αυτές και δένοντάς τες στο μέτωπο και έκαναν κάτι σαν στεφάνι στο κεφάλι, για να κινούνται πάντοτε μπροστά στα μάτια» (L).
Σύμφωνα με το αρχαίο γλωσσάριο «αφού γράψουν κάποια ρητά του νόμου σε μικρά αποκόμματα δύο βιβλίων και αφού τα δέσουν, το μεν ένα από τα δύο το φορούν σαν στεφάνι στο κεφάλι τοποθετώντας μπροστά στο μέτωπο αυτό που ήταν γραμμένο, το άλλο το έχουν στο βραχίονα του άλλου χεριού και αυτά τα ονομάζουν φυλακτήρια».
«Ονόμαζαν αυτά φυλακτήρια διότι προφυλάσσουν και σώζουν» (Ζ) =αντικείμενο, το οποίο υπερασπίζει, το οποίο προφυλάσσει και προστατεύει κατά των κακών επηρεασμών (L)· τα γνωστά σε μας φυλακτά, για τα οποία πίστευαν ότι είχαν δύναμη αποτρεπτική του κακού και διωκτική των δαιμόνων (δ). Αυτά οι Φαρισαίοι τα πλάταιναν, για να βλέπονται ευκολότερα στα μάτια και έτσι να εμφανίζουν στους πολλούς τους εαυτούς τους, ότι φροντίζουν να θυμούνται το νόμο (g).
(5) «Και για να θυμούνται πάλι και με άλλο τρόπο αυτά… αυτό ο Θεός τους διέταξε σαν τα παιδιά να κάνουν, να ράβουν κλωστή υακίνθου στα άκρα των ρούχων τους που είναι γύρω από τα πόδια τους, ώστε προσέχοντας αυτά να θυμούνται τις εντολές, και αυτά ονομάζονταν κράσπεδα» (Χ). Κομμάτι υφάσματος που κρεμιόταν από την άκρη του ρούχου (g). Η χρήση του συνιστούταν από το νόμο (Αριθμ. ιε 38) και ο Ιησούς φόραγε αυτό (Ματθ. θ 20,Λουκ. η 44), μέμφεται όμως τους Φαρισαίους, διότι κατασκεύαζαν αυτά μακριά (L).
Ματθ.23,6 (1)φιλοῦσι δὲ(2) τὴν πρωτοκλισίαν ἐν τοῖς δείπνοις καὶ τὰς πρωτοκαθεδρίας(3) ἐν ταῖς συναγωγαῖς(4)
Ματθ.23,6 Τους αρέσουν οι καλύτερες θέσεις στα δείπνα και τα πρώτα καθίσματα στη συναγωγή,
(1) Ο Λουκάς την κατηγορία αυτή κατά των Φαρισαίων την έχει δύο φορές· στο κεφ. κ 46, το οποίο είναι και παράλληλο του παρόντος χωρίου, και στο ια 43. Δεν είναι αδύνατον ο Χριστός να διατύπωσε την κατηγορία αυτή σε δύο ξεχωριστές περιπτώσεις (p).
(2) Μεταβατικός= «Αυτοί όμως… είχαν αυτή την ασθένεια και σε άλλα μικρά» (Χ). Της επίδειξης εκδήλωση ήταν και αυτά.
(3) «Πρωτοκλισία είπε και πρωτοκαθεδρία, διότι στα μεν δείπνα έτρωγαν ξαπλωμένοι, στις δε συναγωγές κάθονταν» (Ζ). «Αυτά αν και τα θεωρεί κάποιος μικρά, αλλά είναι αίτια μεγάλων κακών. Αυτά ανέτρεψαν και πόλεις και εκκλησίες. Πράγματι, μου έρχεται να δακρύσω τώρα, όταν ακούσω τις πρωτοκαθεδρίες και τους χαιρετισμούς, και σκεφτώ πόσα κακά συνέβησαν εξαιτίας αυτών στις Εκκλησίες του Θεού» (Χ).
(4) «Εσύ όμως πρόσεξε, σε παρακαλώ, πού επικρατούσε η κενοδοξία, εκεί όπου προστάζονταν να μην κενοδοξούν· στις συναγωγές όπου έμπαιναν για να διδάξουν τους άλλους» (Χ).
Ματθ.23,7 καὶ τοὺς ἀσπασμοὺς(1) ἐν ταῖς ἀγοραῖς(2) καὶ καλεῖσθαι(3) ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων ῥαββὶ(4) ῥαββί(5).
Ματθ.23,7 να τους χαιρετούν με σεβασμό στην αγορά και να τους φωνάζουν οι άνθρωποι “δάσκαλέ μου”.
(1) «Αγαπούν τους χαιρετισμούς, είτε τους σωματικούς είτε και αυτούς με προσφώνηση» (Ζ).
(2) Δημόσια, για να ελκύσουν την προσοχή όλων (δ).
(3) «Και αγαπούν να αποκαλούνται από τους ανθρώπους διδάσκαλοι» (Ζ).
(4) «Ραββί στα εβραϊκά είναι ο διδάσκαλος» (Ζ). Τίτλος τιμητικός που χρησιμοποιείται από τους μαθητές, όταν απευθύνονταν αυτοί προς τους δασκάλους τους (S).
(5) Ο σιναϊτικός και ο βατικανός κώδικας γράφουν μία φορά το ραββί. Η επανάληψη του ονόματος δείχνει και το σεβασμό και την επιθυμία επίκλησης και προξενεί μεγαλύτερη διέγερση της προσοχής αυτών που ακούνε (δ).
Ματθ.23,8 ὑμεῖς δὲ μὴ κληθῆτε(1) ῥαββί(2)· εἷς γὰρ ὑμῶν ἐστιν ὁ διδάσκαλος, ὁ Χριστός· πάντες δὲ ὑμεῖς ἀδελφοί ἐστε(3).
Ματθ.23,8 Εσείς όμως να μη δεχτείτε να σας αποκαλούν “δάσκαλέ μου”. Ένας είναι ο δάσκαλός σας, ο Χριστός· κι εσείς όλοι είστε αδερφοί.
(1) «Με την έννοια: μη ζητήσετε εσείς να ονομαστείτε. Διότι αν άλλοι σας ονομάζουν έτσι, δεν είναι αυτό δική σας κατηγορία» (Ζ). «Δηλαδή μην ποθείτε να αρπάζετε τον διδασκαλικό θρόνο» (Σχ). «Δεν εμποδίζει ο Χριστός το να ονομάζεται κάποιος διδάσκαλος, αλλά το να του έχει γίνει πάθος να θέλει να τον ονομάζουν έτσι και με κάθε τρόπο να φροντίζει να τον αποκαλούν έτσι» (Θφ). Η προτροπή αυτή φαίνεται να απευθύνεται ειδικά στους μαθητές, διότι δεν θα είχε πολλή σημασία, εάν απευθυνόταν στους υπόλοιπους.
(2) Με την απόλυτη έννοια της λέξης, δηλαδή αίτιος και εφευρέτης της σοφίας και γνώσης (δ), και που έχει απόλυτη εξουσία να αποφασίζει υποχρεωτικά για τους άλλους σε κάθε θρησκευτική υπόθεση και γίνεται κύριος και στις συνειδήσεις τους (ο). «Ο διδάσκαλος δεν είναι διδάσκαλος από την αρχή» (Χ). Ο από τους ανθρώπους διδάσκαλος, από μαθητής γίνεται τέτοιος, ούτε διδάσκει αλήθειες από μόνος του, σαν να προέρχονται από άμεση πηγή.
(3) Οι μαθητές δεν έχουν παρά έναν διδάσκαλο, τον Ιησού, ο οποίος διδάσκει την αλήθεια. Μεταξύ τους και κάτω από τέτοιο δάσκαλο, οφείλουν να θεωρούνται ως αδελφοί (L). Συνεπώς όλοι είναι ίσοι, ενώ οι Φαρισαίοι περιφρονούσαν αυτόν που οι ίδιοι ονόμαζαν λαό της γης (F).
Ματθ.23,9 καὶ πατέρα μὴ καλέσητε(1) ὑμῶν ἐπὶ τῆς γῆς(2)· εἷς(3) γάρ ἐστιν ὁ πατήρ ὑμῶν(4), ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς.
Ματθ.23,9 Και πατέρα σας μην ονομάσετε κανέναν στη γη, γιατί ένας είναι ο Πατέρας σας: ο ουράνιος.
(1) Δεν φαίνεται να ήταν συνήθεια να ονομάζουν τους ζωντανούς ραββίνους πατέρες. Δες Δ΄ Βασ. β 12,στ 21. Έτσι εξηγείται η μεταβολή του «μην ονομαστείτε», σε «μην ονομάσετε». Δεν ήταν ανάγκη να συστήσει στους μαθητές να αρνούνται τον τίτλο του πατέρα, διότι δεν ήταν πιθανόν να αποδώσει κάποιος αυτόν σε αυτούς. Έπρεπε όμως να αποσπαστούν από την πράξη του να αποδίδουν κύρος στους πατέρες, η προσκόλληση στις παραδόσεις των οποίων τόσες διαστροφές προκάλεσε στο νόμο (p).
(2) «Είπε αυτό, όχι εμποδίζοντας να αποκαλούμε πατέρες αυτούς που μας γέννησαν σαρκικά ή πνευματικά, αλλά για να μάθουμε, ποιός είναι ο πατέρας μας που είναι πρώτος ως προς το χρόνο και ως προς την αιτία» (Ζ). Ο τίτλος πατέρας χρησιμοποιούνταν μερικές φορές μεταξύ των μεταγενέστερων Ιουδαίων ως τιμητικός τίτλος για μεγάλους άνδρες ή ραββίνους περασμένων εποχών, όχι για ζωντανά πρόσωπα (S).
(3) «Το «ένας» και «ένας» λέχθηκε για διάκριση από τους ανθρώπους και τα υπόλοιπα δημιουργήματα, και όχι για να απορρίψει τον Μονογενή» (Χ).
(4) «Μόνος πατέρας ως πρώτη αιτία, είναι ο ουράνιος Θεός· οι σαρκικοί και πνευματικοί πατέρες είναι συναίτιοι· ή καλύτερα, υπηρέτες της γέννησής μας» (Ζ).
«Ο Θεός ονομάζεται Πατέρας δικός μας, όχι καταχρηστικά ούτε μεταφορικά, αλλά κυριολεκτικά και από την αρχή· διότι μέσω των σαρκικών γονέων μας έφερε στην ύπαρξη από το μηδέν και ως συγγενής μάς κηδεμονεύει» (Β).
Ματθ.23,10 μηδὲ κληθῆτε καθηγηταί(1)· εἷς γὰρ ὑμῶν ἐστιν ὁ καθηγητής, ὁ Χριστός(2).
Ματθ.23,10 Μην ονομαστείτε “ηγήτορες”, γιατί ο ηγήτοράς σας είναι ένας: ο Χριστός.
(1) Σημαίνει ή τον οδηγό μας στην οδό της σωτηρίας, οπότε με απόλυτη έννοια ένας είναι αυτός που με το λόγο του ευαγγελίου υποδεικνύει σε μας την οδό της σωτηρίας και είναι οδηγός σε αυτήν (δ) ή «ραββί και καθηγητής είναι το ίδιο. Επαναλαμβάνει λοιπόν τον πρώτο λόγο για να τονίσει πιο πολύ την αποτροπή αυτού του κακού» (Ζ). Υπάρχει κλιμακωτό σχήμα στις φράσεις αυτές: Ραββί, Πατέρας, Καθηγητής. Ήταν αυτοί τίτλοι πνευματικής διάκρισης και υπεροχής μεταξύ των Ιουδαίων (b).
(2) «Και δεν είπε εγώ. Όπως ακριβώς δηλαδή παραπάνω είπε, τι νομίζετε για το Χριστό; και δεν είπε για εμένα, έτσι και εδώ» (Χ).
Ματθ.23,11 ὁ δὲ(1) μείζων ὑμῶν ἔσται ὑμῶν διάκονος(2).
Ματθ.23,11 Ο πιο σπουδαίος από σας να είναι υπηρέτης σας.
(1) «Αφού απαγόρευσε το καταστρεπτικό νόσημα της φιλαρχίας, τώρα λοιπόν διδάσκει και πώς θα μπορούσε κάποιος να το αποφύγει» (Ζ).
(2) Ο μέλλοντας είναι νομοθετικός (L)=οφείλει να είναι (δ). «Με το να υπηρετεί» (Ζ) διαφεύγει κάποιος τον κίνδυνο της φιλαρχίας. Η διακονία αυτή είναι γενική και αναφέρεται σε κάθε είδος αδελφικής υπηρεσίας (δ).
Ματθ.23,12 ὅστις δὲ(1) ὑψώσει ἑαυτὸν(2) ταπεινωθήσεται, καὶ ὅστις ταπεινώσει ἑαυτὸν(3) ὑψωθήσεται(4).
Ματθ.23,12 Γιατί όποιος υψώσει τον εαυτό του θα ταπεινωθεί· κι όποιος ταπεινώσει τον εαυτό του θα υψωθεί».
(1) «Έπειτα λέει το έπαθλο και της έπαρσης και της ταπείνωσης, ώστε την μεν να την απορρίψουν, την δε να την πάρουν» (Ζ).
(2) Θα υψώσει τον εαυτό του πάνω από τους αδελφούς του με την αλαζονεία και την υπερηφάνεια μεταχειριζόμενος τους άλλους ως δούλους (δ), ή φιλοδοξώντας για διακρίσεις ή σφετεριζόμενος τον τίτλο του καθηγητή και διδασκάλου, με την έννοια που απαγόρευσε αυτούς ο Κύριος (ο).
(3) Με την αγάπη και διακονία των αδελφών (δ).
(4) «Μέγιστο πράγμα η ταπεινοφροσύνη. Για αυτό και πολλές φορές μιλά για αυτήν, ώστε με τη συνεχή υπενθύμιση να εγκαθιδρύσει αυτήν στις ψυχές των μαθητών. Προστάζει όμως, όχι μόνο να μην αγαπούμε τα πρωτεία, αλλά και κατεξοχήν να επιδιώκουμε τα τελευταία, διότι το μεν πρώτο ταπεινώνει αυτόν που αγαπά, ενώ το άλλο υψώνει αυτόν που επιδιώκει» (Ζ).
Ματθ.23,13 (1)Οὐαὶ(2) δὲ(3) ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι ὑποκριταί(4), ὅτι κατεσθίετε(5) τὰς οἰκίας(6) τῶν χηρῶν(7) καὶ προφάσει(8) μακρὰ(9) προσευχόμενοι· διὰ τοῦτο(10) λήψεσθε περισσότερον(11) κρῖμα(12).
Ματθ.23,13 Αλίμονό σας, γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριτές, γιατί κατατρώτε τις περιουσίες των χηρών, κάνετε όμως μεγάλες προσευχές για να φανείτε καλοί· γι’ αυτό η τιμωρία σας θα είναι ιδιαίτερα αυστηρή.
(1) Αυτόν το στίχο τον βγάζουν οι νεώτεροι κριτικοί διότι δεν μαρτυρείται από τους κώδικες σιναϊτικό, βατικανό και κάποιους άλλους μεγαλογράμματους, όπως και από τις μεταφράσεις συριακή του Σινά, αιγυπτιακή, αρμενική, από τον Ωριγένη και άλλους, και θεωρούν αυτόν ότι παρεμβλήθηκε από το Μάρκ. ιβ 40.= Λουκ. κ 47, και για αυτό στους διάφορους κώδικες έχει διαφορετική θέση, και σε άλλους μεν είναι πριν το σ. 13 ενώ σε άλλους μετά από αυτόν. Αν αποσιωπηθεί αυτός, απομένουν 7 ουαί.
Είναι μάλιστα πιθανόν ο Ματθαίος να αποσκοπούσε και στον αριθμό επτά, λόγω των πολλών άλλων συσχετίσεων με τον αριθμό αυτό. Αλλού στο ευαγγέλιό του έχουμε 7 δαιμόνια (ιβ 45), 7 παραβολές (ιγ), εφτά και εβδομήντα φορές το εφτά να παρέχουμε συγχώρηση (ιη 21,22), 7 αδελφούς (κβ 25), και σύμφωνα με κάποιους 7 μακαρισμούς (ε 3-9) και 7 αιτήματα στην Κυριακή προσευχή (στ. 9-12)(p). Οπωσδήποτε ο λόγος αυτός, ακόμα και εάν από τους άλλους δύο συνοπτικούς εισχώρησε εδώ, καμία δεν χωρά αμφιβολία, ότι είναι αυθεντικός λόγος του Κυρίου.
(2) Τα ουαί αυτά χρησιμοποιούνται εδώ ως εισαγωγή στην προαναγγελία της εσχάτης τιμωρίας. Σύμφωνα με την προφητική παράδοση· δες τα 6 ουαί του Ησ. ε 8 και εξής (L)=Ποια κακά και ποιος πνευματικός όλεθρος σας αναμένει (δ).
(3) Μόνο το πρώτο ουαί ακολουθείται από το «δε», λόγω της αντίθεσης με τα προηγούμενα (L).
(4) «Υποκριτές ονομάζει αυτούς, διότι υποκρίνονταν ευλάβεια και αρετή» (Ζ).
(5) «Διότι δεν έτρωγαν απλώς, αλλά και κατάτρωγαν» (Χ). Το έσχατο σημείο της φιλαργυρίας (b).
(6) Αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενο. «Δηλαδή όσα βρίσκονται στα σπίτια τους» (Ζ).
(7) «Τις οποίες έπρεπε να βοηθούν. Διότι αν και τις πλησίαζαν δήθεν για προστασία, μάλλον τις κατέστρεφαν, ξοδεύοντας τις περιουσίες τους» (Ζ). «Και το φοβερό είναι, ότι έτρωγαν όχι από τους πλούσιους, αλλά από τις χήρες και επιδείνωναν τη φτώχεια τους, την οποία έπρεπε να διορθώνουν» (Χ).
(8) «Και ο τρόπος της εκμετάλλευσης ήταν χειρότερος» (Χ). Σημαίνει εδώ με πρόσχημα, με υποκρισία (g). Η προσευχή τους ήταν αποτέλεσμα όχι της ευσέβειας και αγάπης προς το Θεό, αλλά δέλεαρ των χηρών (δ).
(9) Με επιρρηματική έννοια εδώ (b). «Έκαναν μακρές προσευχές και με ένταση όταν ήταν με αυτές, ώστε να φαίνονται ως άγιοι και άξιοι φροντίδας» (Ζ). Ειπώθηκε, ότι μερικές φορές οι προσευχές τους παρατείνονταν για τρίωρο. Δεν αποκηρύσσεται εδώ, η προσευχή που παρατείνεται για πολύ, αλλά τα ελατήρια και οι σκοποί για τους οποίους γίνεται αυτή (ο).
(10) «Διότι κάνετε τη μακρά προσευχή πρόφαση γαστριμαργίας» (Ζ), διότι εκμεταλλεύεστε τα θεία και την προσευχή την κάνετε μέσο αρπαγής και αδικίας (δ). «Καθένας μεν που κάνει κάτι κακό, είναι άξιος τιμωρίας· αυτός όμως που και την αφορμή λαμβάνει από την ευλάβεια και με πρόσχημα αυτήν χρησιμοποιεί την πονηρία, είναι υπεύθυνος για πολύ χειρότερη κόλαση» (Χ).
(11) Περισσότερο παρά εάν αλλιώς με πειθώ παίρνατε τα υπάρχοντά τους και ακόμα και αν μπαίνατε και κλέβατε αυτά (δ).
(12) «Κρίμα εννοεί την καταδίκη» (Ζ).
Ματθ.23,14 Οὐαὶ ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι ὑποκριταί, ὅτι(1) κλείετε(2) τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων(3)· ὑμεῖς γὰρ οὐκ εἰσέρχεσθε, οὐδὲ τοὺς εἰσερχομένους(4) ἀφίετε εἰσελθεῖν(5).
Ματθ.23,14 Αλίμονό σας, γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριτές, γιατί κλείνετε στους ανθρώπους το δρόμο για τη βασιλεία των ουρανών. Ούτε εσείς μπαίνετε ούτε το επιτρέπετε σ’ όσους θέλουν να μπουν.
(1) Η έννοια του όλου στίχου: Εμποδίζετε τους ανθρώπους από το να γνωρίσουν πώς επιτυγχάνεται η είσοδος στη βασιλεία (S).
(2) «Όσον αφορά εσάς και τους κάτω από την εξουσία σας, διότι ούτε εσείς μπαίνετε σε αυτήν μέσω της πίστης σε μένα, ούτε άλλους αφήνετε» (Ζ). Τα εμπόδια που έβαζαν, ήταν διδακτικής φύσης, όπως εξηγεί ο Λουκάς («αφαιρέσατε το κλειδί της γνώσης»). Στους γραμματείς δεν είχε εμπιστευτεί τα κλειδιά της βασιλείας των ουρανών, την οποία ήλθε ο Ιησούς να εγκαινιάσει, αλλά μπορούσαν να εμποδίσουν την είσοδο αντιτιθέμενοι και αντιπολιτευόμενοι (L).
Η έννοια είναι, ότι η φαρισαϊκή ερμηνεία του νόμου συσκότιζε μάλλον παρά διαφώτιζε το θρησκευτικό του περιεχόμενο (a). Αντικαθιστούσαν με μάταιες και ανώφελες τελετές και εξωτερικούς τύπους την καθαρότητα της καρδιάς και ζωής και την υπακοή στο Θεό. Παρερμηνεύοντας επίσης και τις προφητείες για το Μεσσία μετέδιδαν στο λαό ψευδείς ιδέες για τον επίσημο χαρακτήρα του Μεσσία και δημιουργούσαν έτσι μεγάλα εμπόδια στο να γίνει δεκτός ο Κύριος ως Σωτήρας από τους Ιουδαίους (ο).
(3) Μπροστά στους ανθρώπους (δ).
(4) «Οι οποίοι μπορούν να μπουν» (Ζ). Που έχουν τη διάθεση να μπουν (L).
(5) «Εάν το να μη μπουν στη βασιλεία είναι κατηγορία, το να εμποδίζουν και άλλους, ποιά συγγνώμη έχει;» (Σχ).
Ματθ.23,15 Οὐαὶ ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι ὑποκριταί, ὅτι(1) περιάγετε(2) τὴν θάλασσαν καὶ τὴν ξηρὰν ποιῆσαι ἕνα(3) προσήλυτον(4), καὶ ὅταν γένηται, ποιεῖτε αὐτὸν υἱὸν γεέννης(5) διπλότερον(6) ὑμῶν(7).
Ματθ.23,15 Αλίμονό σας, γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριτές, γιατί τριγυρνάτε στη στεριά και στη θάλασσα για να κερδίσετε έναν προσήλυτο· κι όταν τον κερδίσετε, τον κάνετε ν’ αξίζει για την κόλαση δυο φορές παραπάνω από σας.
(1) Αντίθεση που καταπλήσσει. Την ώρα που οι Φαρισαίοι αρνούνταν να μπουν στη βασιλεία, την οποία ο Θεός εγκαθίδρυσε σε αυτούς, τρέχουν μακριά αναζητώντας προσήλυτους, αλλά όχι για τη βασιλεία των ουρανών, διότι έβαζαν αυτούς στη γέεννα (L).
(2) «Με την έννοια του περιοδεύετε, τρέχετε ολόγυρα» (Ζ), καταβάλλοντας τις πιο απίστευτες προσπάθειες (ο).
(3) «Μόλις και με αμέτρητους κόπους κάνετε έναν προσήλυτο» (Ζ). Το να περιέρχονται τη θάλασσα και την ξηρά με σκοπό να κάνουν και έναν μόνο προσήλυτο, δείχνει τη μανία του προσηλυτισμού και ότι με κάθε τρόπο προσπαθούσαν να κάνουν έναν τέτοιον για προσωπική καύχηση (δ).
Αξιόλογη και η: «ούτε και το ότι μόλις τον προσελκύσατε και με αμέτρητους κόπους, ούτε αυτό από μόνο του δεν σας κάνει να τον λυπηθείτε» (Σχ).
«Δεν διαφθείρετε μόνο τους Ιουδαίους, αλλά και αυτούς από τους ειδωλολάτρες που ήλθαν στην ιουδαϊκή θρησκεία… Διότι προσπαθείτε μεν να επιστρέψετε κάποιον προς την ιουδαϊκή διδασκαλία και περιτομή, όταν όμως γίνει Ιουδαίος, τότε χάνεται διαφθειρόμενος από τη δική σας κακία» (Θφ).
(4) Από το προσέρχομαι. Στην Κ.Δ. είναι εκείνος, ο οποίος από την ειδωλολατρική θρησκεία μεταπηδούσε στα ιερά των Ιουδαίων. Διέκριναν μετέπειτα οι ραββίνοι δύο είδη προσηλύτων, τους προσήλυτους της δικαιοσύνης, οι οποίοι δεχόμενοι και την περιτομή αναλάμβαναν και την υποχρέωση της τήρησης όλου του μωσαϊκού νόμου και των διατάξεων της ιουδαϊκής θρησκείας· και τους προσήλυτους της πύλης, οι οποίοι ζούσαν ανάμεσα στους Ιουδαίους απερίτμητοι, αλλά τηρώντας τα από τους ραββίνους 7 νωαχικά ονομαζόμενα παραγγέλματα, που απέτρεπαν από τα 7 βαριά αμαρτήματα, δηλαδή την ειδωλολατρεία, τη βλασφημία, το φόνο, την ασέλγεια, την αρπαγή, την κατά των αρχών αποστασία και το φάγωμα κρεάτων πνικτών ή που έχουν αίμα. Η διάκριση αυτή των προσηλύτων είναι ελάχιστα πιθανόν ότι υπήρχε και στις μέρες του Χριστού και των Αποστόλων (g).
Προσήλυτο στο φαρισαϊσμό. Ενώ ο αριθμός των εθνικών που προσελκύονταν στον ιουδαϊσμό κατά την περίοδο αυτή ήταν πολύ μεγάλος, σε σχετικά μικρή αναλογία περιοριζόταν αυτός που προσχωρούσε από αυτούς στο φαρισαϊσμό (a). Ότι πρόκειται για τους προσηλύτους στο φαρισαϊσμό και όχι γενικά στον ιουδαϊσμό, αυτό φαίνεται και από το ότι από πουθενά δεν φαίνεται ότι οι προσήλυτοι στον ιουδαϊσμό είχαν πονηρό χαρακτήρα, τελείως αντιθέτως μάλιστα, μπορεί κάποιος να συμπεράνει από όσα ιστορούνται στις Πράξεις (p).
(5) «Δηλαδή συγγενή της γέεννας και άξιο για αυτήν» (Ζ). Προορισμένο για τη γέεννα (S).
(6) Δύο φορές περισσότερο από όσο εσείς (g). Οι προσήλυτοι στο φαρισαϊσμό είναι ευνόητο, ότι γίνονταν περισσότερο αποκλειστικοί και στους τύπους προσκολλημένοι από όσο οι ίδιοι οι Φαρισαίοι (p). Από την άλλη οι Φαρισαίοι επιζητούσαν τον προσηλυτισμό για αύξηση του κόμματός τους. Οι από αυτούς λοιπόν προσηλυτιζόμενοι εμποτίζονταν ευθύς αμέσως με τα ελαττώματα αυτής της φατρίας (F).
(7) Το κεντρικό σημείο εδώ φαίνεται να είναι, ότι οι Φαρισαίοι ενώ επιδείκνυαν μέγα ζήλο για τη διάδοση της αληθινής θρησκείας, στην πραγματικότητα επεδίωκαν να κερδίσουν νέο οπαδό στο κόμμα τους.
Ματθ.23,16 Οὐαὶ ὑμῖν, ὁδηγοὶ τυφλοί(1), οἱ λέγοντες(2) ὃς ἂν ὀμόσῃ ἐν τῷ ναῷ(3), οὐδέν ἐστιν(4), ὃς δ᾿ ἂν ὀμόσῃ ἐν τῷ χρυσῷ(5) τοῦ ναοῦ, ὀφείλει(6).
Ματθ.23,16 Αλίμονό σας, οδηγοί τυφλοί, που λέτε: “όποιος ορκιστεί στο ναό ο όρκος του δεν πιάνει, όποιος όμως ορκιστεί στο χρυσάφι του ναού πρέπει να τηρήσει τον όρκο του”.
(1) Δες Ματθ. ιε 14.
(2) Το ουαί αυτό (σ. 16-22) στρέφεται σαφέστατα εναντίον της περιπτωσιολογίας, με την οποία αποφάσιζαν στη διδασκαλία τους οι Φαρισαίοι, για το αν ορισμένες περιπτώσεις όρκου ήταν δεσμευτικές ή όχι. Οι διακρίσεις όμως τις οποίες έκαναν, ανέτρεπαν την ηθική.
(3) Ορκίζομαι σε κάτι=παρεμβάλλοντας το όνομα κάποιου (g)· επικαλούμενος αυτόν που κατοικεί στο ναό, ως μάρτυρα και τιμωρό (δ).
(4) Ή «τίποτα δεν είναι αυτό» (Ζ). Ή, λιγότερο πιθανή ερμηνεία: τίποτα δεν είναι που οφείλει=δεν οφείλει τίποτα (b).
(5) «Σε κάποιο χρυσό σκεύος του ναού» (Ζ). Παραδείγματα όρκου στο χρυσό του ναού, δηλαδή στα χρυσά κοσμήματα και τους θησαυρούς του ναού, φαίνονται να λείπουν, κανείς όμως λόγος δεν υπάρχει να αμφιβάλλουμε ότι δίνονταν τέτοιοι όρκοι και ότι γίνονταν διακρίσεις όπως αυτές που αναφέρονται εδώ (p).
(6) Είναι δεσμευμένος από τον όρκο του (a).
Ματθ.23,17 μωροὶ καὶ τυφλοί(1) τίς γὰρ μείζων ἐστίν, ὁ χρυσός ἢ ὁ ναὸς ὁ ἁγιάζων τὸν χρυσόν(2);
Ματθ.23,17 Μωροί και τυφλοί, τι είναι μεγαλύτερο: το χρυσάφι ή ο ναός που αγιάζει το χρυσάφι;
(1) «Τους κατηγορεί για τυφλότητα της ψυχής» (Ζ).
(2) Ο χρυσός από μόνος του τίποτα το ιδιαίτερο δεν έχει και μόνο ως αφιέρωμα ή ως σκεύος του ναού παίρνει ιερότητα. Ο ναός λοιπόν που αγιάζει είναι κατά την πνευματική αξία μεγαλύτερος από αυτό που αγιάζεται (δ). Κάθε δώρο που αφιερωνόταν στην υπηρεσία του ναού χωριζόταν από κάθε κοινή χρήση (ο). Για αυτό και η φράση «αυτός που αγιάζει το χρυσό». Ο σιναϊτικός κώδικας, ο βατικανός και κάποιοι άλλοι έχουν αγιάσας. Ο αόριστος αναφέρεται στη στιγμή της προσφοράς του αφιερώματος ή της καθιέρωσης του σκεύους.
Ματθ.23,18 καί· ὃς ἂν ὀμόσῃ ἐν τῷ θυσιαστηρίῳ(1), οὐδέν ἐστιν, ὃς δ᾿ ἂν ὀμόσῃ ἐν τῷ δώρῳ(2) τῷ ἐπάνω αὐτοῦ(3), ὀφείλει.
Ματθ.23,18 Λέτε ακόμα: “όποιος ορκιστεί στο θυσιαστήριο ο όρκος του δεν πιάνει· όποιος όμως ορκιστεί στο δώρο που είναι πάνω στο θυσιαστήριο πρέπει να τηρήσει τον όρκο του”.
(1) «Θυσιαστήριο εννοεί αυτό πάνω στο οποίο έσφαζαν τα θύματα που έφερναν» (Ζ).
(2) Η πλάνη προερχόταν από εσφαλμένες αντιλήψεις που σχηματίζονταν από αυτούς που πρόσφεραν, από πεποίθηση για την προσωπική τους δικαιοσύνη. Εκτιμούσαν πολύ περισσότερο τα δώρα τους, παρά το θυσιαστήριο που ήταν από θείο θεσμό (b).
(3) Αυτό που βρίσκεται πάνω του, δηλαδή στο θυσιαστήριο.
Ματθ.23,19 μωροὶ καὶ τυφλοί! τί γὰρ μεῖζον, τὸ δῶρον ἢ τὸ θυσιαστήριον τὸ ἁγιάζον(1) τὸ δῶρον;
Ματθ.23,19 Ανόητοι και τυφλοί, τι είναι μεγαλύτερο: το δώρο ή το θυσιαστήριο, που αγιάζει το δώρο;
(1) Αγιάζει και όχι πλέον αγίασε, διότι το δώρο δεν είναι αγιασμένο παρά μόνο κατά την σύντομη διέλευσή του από το θυσιαστήριο (McNeile). Τα αφιερώματα, αφού αγιάστηκαν με την προσφορά, ξαναπουλιούνται και ξαναεισάγονται στην αγορά.
Ματθ.23,20 ὁ οὖν ὀμόσας ἐν τῷ θυσιαστηρίῳ ὀμνύει ἐν αὐτῷ καὶ ἐν πᾶσι τοῖς ἐπάνω αὐτοῦ(1)·
Ματθ.23,20 Όποιος λοιπόν ορκίζεται στο θυσιαστήριο, ορκίζεται σ’ αυτό και σ’ ό,τι βρίσκεται πάνω του.
(1) Η φράση σημαίνει κάτι παραπάνω από το «το δώρο το επάνω στο θυσιαστήριο» δηλαδή σημαίνει την ιερή φωτιά και ολόκληρη την από το Θεό εγκαθιδρυμένη διακονία των ιερέων, οι οποίοι στέκονταν και περπατούσαν όχι μόνο κοντά αλλά και πάνω στο θυσιαστήριο (b). Ορκίζεται κάποιος επικαλούμενος στον όρκο του το θυσιαστήριο, ως τόπο προορισμένο για τις θυσίες. Η λέξη λοιπόν θυσιαστήριο περιλαμβάνει και τις θυσίες (L).
Ματθ.23,21 καὶ ὁ ὀμόσας ἐν τῷ ναῷ ὀμνύει ἐν αὐτῷ καὶ ἐν τῷ κατοικήσαντι(1) αὐτόν·
Ματθ.23,21 Κι όποιος ορκίζεται στο ναό, ορκίζεται σ’ αυτόν και σ’ εκείνον που κατοικεί μέσα.
(1) Στο Θεό που με τη χάρη του κατοικεί σε αυτόν. Υπάρχει και η γραφή κατοικήσαντι, δηλαδή από την εποχή που χτίστηκε και από τη στιγμή κατά την οποία με τη χάρη του (Γ΄ Βασ. η 27,θ 3) κατοίκησε σε αυτόν (δ)· στο ναό, ο οποίος κατεξοχήν γεμίζει από την παρουσία του Θεού και είναι αφιερωμένος σε αυτόν (ο).
Ματθ.23,22 καὶ ὁ ὀμόσας ἐν τῷ οὐρανῷ ὀμνύει ἐν τῷ θρόνῳ τοῦ Θεοῦ(1) καὶ ἐν τῷ καθημένῳ ἐπάνω αὐτοῦ(2).
Ματθ.23,22 Κι όποιος ορκιστεί στον ουρανό, ορκίζεται στο θρόνο του Θεού και σ’ εκείνον που κάθεται πάνω στο θρόνο.
(1) Ο ουρανός, όπως και στο Ματθ. ε 34, είναι ο θρόνος του Θεού, στον οποίο με ευαρέστηση μέσω της χάρης του ζει ο Θεός λόγω της αγιότητας των ενοίκων του (δ). «Για αυτό οι Γραφές ονομάζουν τον ουρανό θρόνο Θεού, διότι ο Θεός επαναπαύεται στις ουράνιες δυνάμεις. Διότι στον ουρανό είναι οι άγγελοι που εκτελούν το θέλημά του και που παντοτινά δοξάζουν αυτόν. Διότι αυτή είναι ανάπαυση για αυτόν» (Κ).
(2) «Αυτά τα λέει όχι διότι επιτρέπει να ορκιζόμαστε, αλλά επειδή οι Ιουδαίοι ορκίζονταν σε αυτά» (Ζ).
Ματθ.23,23 Οὐαὶ ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι ὑποκριταί, ὅτι ἀποδεκατοῦτε(1) τὸ ἡδύοσμον(2) καὶ τὸ ἄνηθον(3) καὶ τὸ κύμινον(4), καὶ ἀφήκατε τὰ βαρύτερα(5) τοῦ νόμου, τὴν κρίσιν(6) καὶ τὸν ἔλεον(7) καὶ τὴν πίστιν(8)· ταῦτα δὲ ἔδει ποιῆσαι κἀκεῖνα μὴ ἀφιέναι(9).
Ματθ.23,23 Αλίμονό σας, γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριτές, γιατί δίνετε στο ναό το ένα δέκατο από το δυόσμο, το άνηθο και το κύμινο, και δεν τηρείτε τις σπουδαιότερες εντολές του νόμου, τη δικαιοσύνη, την ευσπλαχνία και την πιστότητα. Αυτά όμως έπρεπε να κάνετε, χωρίς βέβαια να παραμελείτε κι εκείνα.
(1) Ο νόμος διέτασσε «ο λαός να παρέχει το ένα δέκατο από όλους τους καρπούς» (Ζ). Αυτό ήταν χρέος ιερό. Επιβαλλόταν η δεκάτη κυρίως στο λάδι, το κρασί και το στάρι (Αριθμ. ιη 12 και Δευτ. ιδ 22). Παρ’ όλα αυτά ο νόμος ήταν γενικός και περιλάμβανε κάθε προϊόν σποράς (Δευτ. ιδ 22), σπέρματα και καρπούς (Λευϊτ. κζ 30)(L). Οι Φαρισαίοι επέκτειναν τη διάταξη και στα ελάχιστα και ευτελέστατης αξίας και μικρής χρήσης λάχανα (δ), «και ακριβολογούσαν για τις δεκάτες του δυόσμου και του άνηθου και του κυμίνου, των πιο ασήμαντων, προβάλλοντας το νόμο» (Ζ).
(2) Αλλιώς μίνθη. Χρησιμοποιούνταν για αρωματισμό των εδεσμάτων (L).
(3) Ο ραββί Ελιέζερ είπε· από το άνηθο απαιτείται το ένα δέκατο από τον σπόρο, τα φύλλα και το βλαστό (a).
(4) Το οποίο είναι παροιμιακά μικρό (b). Και τα τρία χρησιμεύουν για αρωματισμό της τροφής και ως φάρμακα (p), ιδιαίτερα τα δύο τελευταία (a).
(5) Τα σπουδαιότερα (L). «Διασύρει αυτούς διότι για τα ελάχιστα μεν παραγγέλματα του νόμου ακριβολογούν, αλλά τα μεγάλα τα αμελούν» (Ζ).
(6) «Κρίση λέει την κρίση υπέρ αυτών που αδικούνται» (Ζ). Για την κρίση δες Ησ. α 17,Ιερεμ. κβ 3, μυστικά του Ενώχ μβ 9. «Μακάριος αυτός που αποδίδει δίκαιη κρίση στον ορφανό και τη χήρα» (a). Κρίση είναι «το να μην κάνει κανείς τίποτα άδικο και παράλογο, αλλά όλα με σωστή κρίση και λογική. Αμέσως δηλαδή μετά την κρίση ακολουθεί το έλεος. Διότι αυτός που κάνει τα πάντα με σωστή κρίση, γνωρίζει και ποιούς πρέπει να ελεεί» (Θφ).
(7) Ο οίκτος και η αγάπη προς τους πάσχοντας αδελφούς (δ). Δες Ματθ. θ 13 (a).
(8) Πιστότητα, αξιοπιστία (S), η τόσο αναγκαία στις κοινωνικές σχέσεις (L), η ειλικρίνεια και ευθύτητα (δ). Τα μεγάλα αυτά καθήκοντα του ηθικού νόμου παραθεωρούνταν αναίσχυντα από τους γραμματείς και Φαρισαίους, οι οποίοι ήταν άδικοι , φιλεκδικητικοί, ιδιοτελείς, καταπιεστικοί και υποκριτές (ο).
(9) «Αυτά πρώτα έπρεπε να κατορθώσετε, τα βαρύτερα, και εκείνα πάλι, τα ελαφριά, να μην τα παραβλέπατε, εάν θέλατε να τηρείτε την ακρίβεια το νόμου» (Ζ). Εφόσον γίνεται διάκριση μεταξύ βαρύτερων και ελαχίστων, η τήρηση των τελευταίων δεν απαγορεύεται, αρκεί να μην σημειώνεται κάποια σύγκρουση με τις μεγάλες αρχές, τα βαρύτερα του νόμου (S).
Ματθ.23,24 ὁδηγοὶ τυφλοί(1), οἱ διυλίζοντες(2) τὸν κώνωπα(3), τὴν δὲ κάμηλον καταπίνοντες!
Ματθ.23,24 Τυφλοί οδηγοί, που περνάτε από στραγγιστήρι το κουνούπι και καταπίνετε ολόκληρη καμήλα.
(1) Η έννοια του όλου στίχου: «πολυεξετάζετε μεν τα μικρά, αλλά στα μέγιστα αμαρτάνετε χωρίς να τα εξετάζετε» (Ζ). «Από τα μικρά μεν αμαρτήματα φυλάγεστε, την καμήλα όμως, δηλαδή τα μεγάλα τα καταπίνετε και τα παραβλέπετε» (Θφ). Σε αυτό λοιπόν εκδηλωνόταν η μεγάλη τύφλωση αυτών των ανθρώπων, ότι αθετούσαν τα μεγάλα καθήκοντα προς το Θεό την ώρα που απέδιδαν σημασία εξαιρετική στα μικρά (ο).
(2) Διϋλίζω=αφαιρώ την ύλη από κάποιο υγρό. Στραγγίζετε το κουνούπι από το κρασί ή μάλλον στραγγίζετε το κρασί για να μην πιείτε το κουνούπι (δ).
(3) Ιδιαίτερα από αυτά που ανήκουν στο κρασί, τα οποία εύκολα πέφτουν σε αυτό (b), των οποίων τα ωάρια εκκολάπτονται από τη λάσπη του όξινου κρασιού (δ). Ο στίχος είναι αποκλειστικός του Ματθαίου και προφανώς εκλέχτηκε, έτσι ώστε με εικόνα να παρουσιαστεί ζωηρότερα το πράγμα. Άλλωστε το κουνούπι σύμφωνα με το Λευϊτ. ια 22 και εξής, ήταν ακάθαρτο όπως και η καμήλα (Λευϊτ. ια 4)(L).
Ο παροιμιακός λόγος παρουσιάζει με παράδειγμα την μεταξύ μεγαλύτερου και μικρότερου διαφορά. Δες και περίπτωση που υπενθυμίζει τους λόγους αυτούς του Κυρίου: «Αυτός που φονεύει σε ημέρα Σαββάτου ψύλλο είναι το ίδιο ένοχος με αυτόν που φονεύει καμήλα» (Jerus. Chabbath 107)(S). Αξιοσημείωτη και η εκδοχή: καταπίνετε «την στραβή καμήλα που είναι φορτωμένη με το βάρος της πονηρίας» (Γν).
Ματθ.23,25 Οὐαὶ ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι ὑποκριταί(1), ὅτι καθαρίζετε(2) τὸ ἔξωθεν(3) τοῦ ποτηρίου καὶ τῆς παροψίδος(4), ἔσωθεν δὲ γέμουσιν ἐξ ἁρπαγῆς καὶ ἀδικίας(5).
Ματθ.23,25 Αλίμονό σας, γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριτές, γιατί καθαρίζετε το εξωτερικό του ποτηριού και του πιάτου, το περιεχόμενό τους όμως προέρχεται από αρπαγή και αδικία.
(1) Η έννοια του όλου στίχου: «τα μεν σώματά σας τα καθαρίζετε, εσωτερικά όμως οι ψυχές είναι γεμάτες από αρπαγή και πάθη αδικίας· δηλαδή για τους καθαρισμούς του σώματος μεν φροντίζετε· για της ψυχής όμως αμελείτε» (Ζ). Ακριβόλογη τήρηση των αγνισμών (οι οποίες ως επί το πλείστον βασίζονταν στην παράδοση και όχι στο νόμο), όταν συνοδευόταν από παραμέληση ολοφάνερων ηθικών υποχρεώσεων (Λουκ. ια 39) ήταν εκτάκτως αξιοκατάκριτη. Οι Φαρισαίοι πρόσεχαν γεμάτοι φόβο μέχρι νευρικότητας, μήπως η τροφή τους γίνει τελετουργικά ακάθαρτη με την επαφή με ποτήρι ή πιάτο ακάθαρτο· δεν ενδιαφέρονταν όμως διόλου, εάν η τροφή ή το πιοτό ήταν μολυσμένη ως προερχόμενη από αρπαγή και αδικία.
«Ακολουθώντας ανθρώπινες παραδόσεις έπλεναν τα ποτήρια και τις πιατέλες, μόλυναν όμως αυτά με όσα έβαζαν μέσα τους, πίνοντας κρασί από συκοφαντίες και τρώγοντας από αρπαγή» (Θεόδ. Ηρακλείας).
(2) Τα σκεύη, όταν υποβάλλονταν σε τελετουργική κάθαρση, καθαρίζονταν και από έξω και από μέσα (S).
(3) Όχι μόνο τα χείλη του πιάτου και του ποτηρίου ή την εξωτερική επιφάνειά του, αλλά ολόκληρο το πιάτο και το ποτήρι καθάριζαν οι Φαρισαίοι πριν γεμίσουν αυτά (L). Αυτό λοιπόν το «από έξω» αντιτίθεται με εκείνα, με τα οποία γέμιζαν τα σκεύη αυτά και τα οποία προέρχονταν από αρπαγή και αδικία (δ).
(4) «Η παροψίδα λένε ότι είναι ένα είδος πιάτου» (Ζ). «Οι παροψίδες, δηλαδή τα πιάτα στα οποία μπαίνουν τα όψα (=εδέσματα)» (Θφ).
(5) Αυθεντική γραφή ακρασίας= αχόρταγη επιθυμία των αγαθών του άλλου (L). Η λέξη «αδικίας» τονίζει απλώς, ορίζοντας την έννοια της αρπαγής (δ).
Ματθ.23,26 Φαρισαῖε τυφλέ(1), καθάρισον πρῶτον(2) τὸ ἐντὸς(3) τοῦ ποτηρίου καὶ τῆς παροψίδος, ἵνα γένηται καὶ τὸ ἐκτὸς αὐτῶν καθαρόν(4).
Ματθ.23,26 Φαρισαίε τυφλέ, καθάρισε πρώτα το εσωτερικό του ποτηριού και του πιάτου, για να έχει αξία και η εξωτερική τους καθαρότητα.
(1) Η έννοια του όλου στίχου: καθάρισε πρώτα το περιεχόμενο των σκευών σου δηλαδή πάψε να πλουτίζεις τον εαυτό σου με άδικες μεθόδους, οπότε η εξωτερική ακαθαρσία των σκευών καμία σημασία δεν θα έχει (S). Χωρίς την πρώτη καθαρότητα, η εξωτερική δεν είναι πραγματική καθαρότητα (b).
«Άλλωστε δεν μιλά για ποτήρι και πιατέλα, αλλά αναφέρεται στην ψυχή και το σώμα· ονομάζοντας με το εξωτερικό το σώμα ενώ με το εσωτερικό την ψυχή. Αν όμως στην πιατέλα το εσωτερικό χρειάζεται, πολύ περισσότερο σε σένα. Εσείς όμως κάνετε το αντίθετο, λέει· διότι τα μικρά και τα εξωτερικά τα φυλάγετε, ενώ τα μεγάλα και εσωτερικά τα αμελείτε» (Χ).
Ή, «εσύ μεν το εξωτερικό του ποτηριού, δηλαδή την εξωτερική σου κατάσταση τη σχηματίζεις ώστε να είναι πιο σεμνή, το εσωτερικό σου όμως είναι γεμάτο με βρωμιά» (Θφ).
(2) Το σύστημα των εξωτερικών καθάρσεων δεν κατακρίνεται μεν, υπάγεται όμως στην εσωτερική καθαρότητα (L).
(3) Εδώ δείχνει ο Σωτήρας, ότι η πνευματική καθαρότητα με το να τρώμε τον καρπό της εργασίας και της αρετής μας, είναι η αληθινή, αυτή που μας κάνει καθαρούς όταν τρώμε (δ).
(4) Μας διδάσκει ο Σωτήρας ότι του δικαίου ανθρώπου και τα πιάτα και τα ποτήρια γίνονται ηθικά καθαρά λόγω της ηθικής τους χρήσης· ενώ του αδίκου, και αν εξωτερικά έχει αυτά καθαρότατα, είναι ακάθαρτα λόγω της κακίας του περιεχομένου (δ).
Ματθ.23,27 Οὐαὶ ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι ὑποκριταί, ὅτι παρομοιάζετε τάφοις κεκονιαμένοις(1), οἵτινες ἔξωθεν μὲν φαίνονται ὡραῖοι, ἔσωθεν δὲ γέμουσιν ὀστέων νεκρῶν(2) καὶ πάσης ἀκαθαρσίας.
Ματθ.23,27 Αλίμονό σας, γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριτές, γιατί μοιάζετε με τάφους ασβεστωμένους, που εξωτερικά φαίνονται ωραίοι, εσωτερικά όμως είναι γεμάτοι κόκαλα νεκρών και κάθε λογής ακαθαρσία.
(1) «Κονία μεν είναι ο ασβέστης, με τον οποίο αλείφουν και χρωματίζουν τους τοίχους» (Ζ). «Κεκονιαμένοι, δηλαδή λευκασμένοι με το γύψο και τον ασβέστη» (Θφ).
«Περιβάλλεστε εξωτερικά από την ωραιότητα της επινόησης των τεχνών» (Κ).
Και το ουαί αυτό έχει παράλληλο στο Λουκ. κεφ. ια. Αλλά η σκέψη διαφέρει σημαντικά ως προς την εφαρμογή της μεταφοράς. Εδώ οι ασβεστωμένοι τάφοι φαίνονται εξωτερικά καθαροί και ωραίοι, αλλά εσωτερικά είναι γεμάτοι ακαθαρσία. Σε αυτό λοιπόν ήταν πλήρως όμοιοι με αυτούς οι Φαρισαίοι. Στο Λουκά η αναφορά γίνεται στο ασβέστωμα των τάφων, το οποίο γινόταν κάθε χρόνο στις 15 του μηνός Αδάρ, για να γίνονται αυτοί ευδιάκριτοι και να προλαμβάνεται έτσι κάθε επαφή κατά λάθος από τον διαβάτη που βαδίζει αμέριμνα, η οποία θα τον έκανε ακάθαρτο.
Εάν λοιπόν τα λόγια αυτά λέχθηκαν κάποιες μέρες πριν το Πάθος, το ετήσιο ασβέστωμα των τάφων θα ήταν πρόσφατο. Τάφοι που δεν είχαν ακόμα χριστεί με ασβέστη έμοιαζαν με τους Φαρισαίους, διότι ο λαός μη διακρίνοντας τον πραγματικό τους χαρακτήρα και πλησιάζοντας αυτούς, μολυνόταν από αυτούς (p).
(2) «Νεκρά κόκκαλα είναι η δύναμη της αμαρτίας, τα έργα των αμαρτιών» (Ω). Κατά λέξη οστά νεκρών σωμάτων ή πτωμάτων (ο).
Ματθ.23,28 οὕτω καὶ ὑμεῖς ἔξωθεν μὲν φαίνεσθε τοῖς ἀνθρώποις δίκαιοι, ἔσωθεν δὲ μεστοί ἐστε ὑποκρίσεως καὶ ἀνομίας(1).
Ματθ.23,28 Έτσι κι εσείς, εξωτερικά φαίνεστε ευσεβείς στους ανθρώπους, κι εσωτερικά είστε γεμάτοι υποκρισία και ανομία.
(1) =Περιφρόνηση ή εσκεμμένη αθέτηση του νόμου, η οποία έπρεπε να είναι ιδιαιτέρως αισθητή στους Φαρισαίους, που επιδείκνυαν ζήλο υπέρ του νόμου. Σε αυτό λοιπόν ακριβώς συνίσταται η υποκρισία τους (L). «Το οποίο σημαίνει ότι εξωτερικά μεν αυτοί καλλωπίζονταν, εσωτερικά όμως ήταν γεμάτοι από κάθε αμαρτία» (Σχ).
Ματθ.23,29 Οὐαὶ ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι ὑποκριταί, ὅτι οἰκοδομεῖτε(1) τοὺς τάφους(2) τῶν προφητῶν καὶ κοσμεῖτε τὰ μνημεῖα τῶν δικαίων,
Ματθ.23,29 Αλίμονό σας, γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριτές, γιατί χτίζετε τάφους για τους προφήτες και διακοσμείτε τα μνήματα των δικαίων του Ισραήλ.
(1) «Δεν λέει ο Χριστός το ουαί, διότι χτίζουν τους τάφους, ούτε διότι κατηγορούν εκείνους, αλλά διότι και με τον τρόπο αυτόν και με όσα λένε, προσποιούμενοι ότι κατηγορούν τους πατέρες τους, πράττουν χειρότερα» (Χ).
Σαν να έλεγε σε αυτούς: «Κάνοντας αυτά και λέγοντας αυτά και κατηγορώντας και από τις δύο πλευρές τη φονική διάθεση των πατέρων σας, σε αυτήν τρέχετε και εσείς, σπεύδοντας να φονεύσετε εμένα και τους μαθητές μου· και μάταια και υποκριτικά τα λέτε αυτά. Διότι και εσείς οι ίδιοι μιμείστε τη φονική διάθεση αυτών που κατηγορείτε» (Ζ).
Το να χτίζουν τάφους στους προφήτες, δεν ήταν από μόνο του άτοπο· αλλά το να τιμούν τους προφήτες την ώρα που σχεδίαζαν πώς να φονεύσουν έναν ζωντανό προφήτη, αυτό ήταν η χειρότερη υποκρισία (p).
(2) Ίσως ο Ματθαίος με το μεν τάφοι να εννοεί τα υπόγεια μνήματα, ενώ με το μνημείο, αυτό που έχει χτιστεί στην επιφάνεια της γης πάνω από τον τάφο (L).
Ματθ.23,30 καὶ λέγετε(1)· εἰ ἦμεν ἐν ταῖς ἡμέραις τῶν πατέρων ἡμῶν, οὐκ ἂν ἦμεν(2) κοινωνοὶ(3) αὐτῶν ἐν τῷ αἵματι τῶν προφητῶν.
Ματθ.23,30 “Αν ζούσαμε εμείς”, λέτε, “στην εποχή των προγόνων μας, δε θα παίρναμε μέρος μαζί τους στο φόνο των προφητών”.
(1) Λέτε «ότι θέλετε να φαίνεστε καλύτεροι και περισσότερο αγαθοί από τους ίδιους τους πατέρες σας» (Σχ.π.).
(2) Τέτοια ήταν η αυτοπεποίθησή τους (b).
(3) Κοινωνός κάποιου στο αίμα=είμαι συμμέτοχος και συνεταίρος κάποιου στη διάπραξη φόνου (g). Δεν θα συμφωνούσαμε να θανατωθούν οι προφήτες αυτοί (ο). Το λέτε εσείς, οι οποίοι πρόκειται μετά από τρεις μόλις ημέρες να βάψετε τα χέρια σας στο αίμα του Κυρίου (F).
Ματθ.23,31 ὥστε μαρτυρεῖτε ἑαυτοῖς(1) ὅτι υἱοί ἐστε τῶν φονευσάντων τοὺς προφήτας(2).
Ματθ.23,31 Έτσι ομολογείτε πως είστε απόγονοι αυτών που σκότωσαν τους προφήτες.
(1) Εις βάρος σας.
(2) «Με το να πει «γιοι αυτών που φόνευσαν», υπαινίσσεται τη συγγένεια ως προς την πονηρία» (Ω). «Διότι ποιά κατηγορία υπάρχει για το γιο ενός φονιά, αν δεν συμμετέχει στη διάθεση του πατέρα του; Καμία. Επομένως είναι φανερό ότι για αυτό τους κατηγορεί, υπαινισσόμενος τη συγγένεια ως προς την κακία» (Χ).
«Επομένως από το γεγονός ότι ομολογείτε τη φονική διάθεση των πατέρων σας, αλλά και από το γεγονός επίσης ότι μιμείστε αυτήν, αποδεικνύετε ότι είστε γιοι των προφητοκτόνων» (Ζ). Ήταν ηθικά και φυσικά απόγονοι των προφητοκτόνων, τρέφοντας το ίδιο μίσος εναντίον της αληθινής ευσέβειας και την ίδια αιμοδιψία εκείνων, των οποίων αποδοκίμαζαν την κακία. Ο νόμος της κληρονομικότητας ήταν ενεργός στις φλέβες τους (p).
Ματθ.23,32 καὶ ὑμεῖς πληρώσατε(1) τὸ μέτρον(2) τῶν πατέρων ὑμῶν.
Ματθ.23,32 Ολοκληρώστε λοιπόν τώρα εσείς ό,τι άρχισαν οι πρόγονοί σας.
(1) «Δεν το λέει αυτό προστάζοντας, αλλά προφητεύοντας αυτό που θα γίνει, δηλαδή τη σφαγή του» (Χ).
Ή, λιγότερο πιθανή εκδοχή, η προστακτική=με μορφή ειρωνικής πρόσκλησης, εφόσον πρόκειται για το μεγαλύτερο από τα εγκλήματα, ο Ιησούς δείχνει, ότι γνωρίζει τις φονικές διαθέσεις τους (L). Υπάρχει και η γραφή πληρώσετε= Παρά τις υποκριτικές σας αποκηρύξεις της πράξης των προγόνων σας, θα αποδείξετε τους εαυτούς σας άξιους απογόνους αυτών που φόνευσαν τους προφήτες (p).
(2) Συμπληρώνω το μέτρο των πατέρων=προσθέτω εκείνα, τα οποία λείπουν από το καθορισμένο πλήθος των εγκλημάτων που διαπράχτηκαν από τους πατέρες (g). Εκφράζεται εδώ η αλήθεια, ότι υπάρχει ορισμένο όριο στην ασυνεσία και κακή συμπεριφορά, το οποίο όταν ξεπεραστεί, δεν απομένει πλέον τόπος μετανοίας. Τότε η καταδίκη επακολουθεί αμετάκλητα. Επίσης εκφράζεται η σκέψη, ότι στην περίπτωση των εθνών το όριο αυτό φθάνεται με την ενέργεια διαδοχικών γενεών, όπου η κακία κάθε μίας γενιάς συμβάλλει στο τελικό αποτέλεσμα. Στην περίπτωση των Ιουδαίων το όριο της κακίας θα ξεπερνιόταν και με το φόνο του Μεσσία και των Αποστόλων του. Η καταστροφή λοιπόν της Ιερουσαλήμ και ο διασκορπισμός του έθνους θα ήταν η άμεση συνέπεια (p).
Στιχ. 33-39. Ο Κύριος προειδοποιεί τους γραμματείς και Φαρισαίους για την καταδίκη τους.
Ματθ.23,33 ὄφεις(1), γεννήματα ἐχιδνῶν(2), πῶς φύγητε(3) ἀπὸ τῆς κρίσεως τῆς γεέννης(4);
Ματθ.23,33 Φίδια, γεννήματα οχιάς, πώς θα ξεφύγετε από την τελική κρίση και την κόλαση;»
(1) «Ονόμασε αυτούς φίδια επειδή είναι πονηροί και σχεδιάζουν κακά και καταστρέφουν» (Ζ).
(2) «Επειδή μοιάζουν στους πατέρες τους ως προς το δηλητήριο της κακίας και τη φονική διάθεση» (Ζ)· «παιδιά πονηρών και πονηρότεροι από τους γονείς. Δείχνει δηλαδή αυτούς ότι τολμούν μεγαλύτερα… Διότι αυτοί θα φέρουν και το τέλος και το αποκορύφωμα των κακών. Διότι οι μεν πατέρες τους σκότωσαν αυτούς που ήλθαν στον αμπελώνα· ενώ αυτοί φονεύουν τον ίδιο το γιο και αυτούς που καλούν στο γάμο» (Χ).
(3) «Πώς θα αποφύγετε την καταδίκη της γέεννας, αφού μιμείστε εκείνους που τόλμησαν αυτά;» (Χ). Η ερώτηση υπονοεί απάντηση αρνητική. Όχι δεν θα αποφύγετε (F).
(4) «Κρίση γέεννας ονομάζει την καταδίκη και τιμωρία που στέλνει στη γέεννα» (Ζ).
Ματθ.23,34 διὰ τοῦτο(1) ἰδοὺ ἐγὼ(2) ἀποστέλλω πρὸς ὑμᾶς προφήτας καὶ σοφοὺς καὶ γραμματεῖς(3), καὶ ἐξ αὐτῶν(4) ἀποκτενεῖτε(5) καὶ σταυρώσετε(6), καὶ ἐξ αὐτῶν μαστιγώσετε(7) ἐν ταῖς συναγωγαῖς ὑμῶν καὶ διώξετε ἀπὸ πόλεως εἰς πόλιν,
Ματθ.23,34 Γι’ αυτό κι εγώ θα σας στείλω προφήτες και σοφούς και γραμματείς. Άλλους απ’ αυτούς θα τους σκοτώσετε και θα τους σταυρώσετε, κι άλλους θα τους μαστιγώσετε στις συναγωγές σας και θα τους καταδιώξετε από πόλη σε πόλη.
(1) Ή «επειδή πρόκειται να συμπληρώσετε το μέτρο της κακίας των πατέρων σας» (Ζ). Ή, για αυτό, για να γίνει η τελευταία απόπειρα της απαλλαγής σας από τη γέεννα (δ).
(2) Μιλά εξ’ ονόματος του εαυτού του, με τον ίδιο τρόπο που και οι προφήτες μιλούσαν εξ’ ονόματος του Θεού (L). «Στέλνω είπε, αποκαλύπτοντας το αξίωμα της θεότητας» (Ζ), «την εξουσία της θεότητας» (Θφ). Ο Χριστός είναι που στέλνει, και τους δικούς του προφήτες φονεύουν. Το εγώ με ολοφάνερη έμφαση (p).
(3) «Εννοεί τους Αποστόλους και τους μετά από εκείνους ποιμένες και διδασκάλους των εκκλησιών, επειδή είναι αξιωμένοι με προφητικό χάρισμα και έχουν πάρει τη σοφία από αυτόν και γνωρίζουν τη Γραφή» (Ζ). Η προσθήκη του «σοφούς και γραμματείς» έχει το παράλληλό της στην ιστορία των Ιουδαίων. Μετά τον τελευταίο προφήτη Μαλαχία, το έθνος διδασκόταν από σοφούς και γραμματείς. Και ο Μεσσίας θα έχει όχι μόνο τους προφήτες του, αλλά και τους σοφούς και γραμματείς του (p). Οι προφήτες μιλούν εξ’ ονόματος του Θεού· οι σοφοί κανονίζουν την εφαρμογή των θείων παραγγελμάτων και οι γραμματείς αναπτύσσουν το περιεχόμενο της διδασκαλίας (L).
(4) «Το «από αυτούς» δείχνει ότι δεν θα τους φονεύσουν όλους, ούτε όλους θα τους μαστιγώσουν» (Ζ).
(5) «Στέλνω αυτούς αν και γνωρίζω ότι θα σφαχτούν» (Χ). Θα σκοτώσετε όπως τον Στέφανο, τον Ιάκωβο τον του Ζεβεδαίου, τον Ιάκωβο τον αδελφόθεο και άλλους (δ).
(6) Μέσω των Ρωμαίων (δ). Το θα φονεύσετε και θα σταυρώσετε αναφέρεται σε περιπτώσεις κατά τις οποίες οι Ιουδαίοι ξεσήκωναν τους Ρωμαίους άρχοντες εναντίον των Χριστιανών (p). Σύμφωνα με τον Ηγήσιππο (Ευσεβ. Εκκλ. Ιστορ. ΙΙΙ 33,6) ο Σίμων ο γιος του Κλωπά, αφού καταγγέλθηκε από τους αιρετικούς σταυρώθηκε (L).
(7) Η μαστίγωση στις συναγωγές και η εκδίωξη από πόλη σε πόλη ήταν μορφές διωγμού, τον οποίο οι ίδιοι οι Ιουδαίοι από μόνοι τους ενεργούσαν (p).
Ματθ.23,35 ὅπως(1) ἔλθῃ ἐφ᾿ ὑμᾶς(2) πᾶν(3) αἷμα(4) δίκαιον ἐκχυνόμενον(5) ἐπὶ τῆς γῆς(6) ἀπὸ τοῦ αἵματος Ἄβελ(7) τοῦ δικαίου ἕως τοῦ αἵματος Ζαχαρίου(8) υἱοῦ Βαραχίου, ὃν ἐφονεύσατε(9) μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου(10).
Ματθ.23,35 Έτσι θα πέσει πάνω σας η ευθύνη για όλο το δίκαιο αίμα που χύνεται στη γη, από το αίμα του δίκαιου Άβελ, ως το αίμα του Ζαχαρία, γιου του Βαραχία, που τον σκοτώσατε ανάμεσα στο ιερό και στο θυσιαστήριο.
(1) Εξαρτάται η λέξη ή από το «θα φονεύσετε και θα σταυρώσετε και θα διώξετε»=τους διωγμούς αυτούς θα κάνετε κατά θεία παραχώρηση, ώστε να έλθει σε σας… Το όπως δηλώνει το σκοπό της θείας παραχώρησης (δ) ή, πιο σωστά, εξαρτάται από το: ιδού εγώ στέλνω. Σας τους στέλνω όχι για να τους φονεύσετε…
Ο Θεός δεν παύει από το να στέλνει τους απεσταλμένους του, μολονότι καταδιώκουν αυτούς αυτοί προς τους οποίους στέλνονται. Κάθε γενιά έχει τις ευκαιρίες της για σωτηρία. Και ο Χριστός με τον ίδιο ενεργεί τρόπο με τους ιεραποστόλους του. Η θεία θέληση είναι οι πάντες να υπακούσουν και να σωθούν. Αλλά μαζί με αυτήν τη θέληση του Θεού έχει συνδυαστεί η δίκαιη βούληση, σύμφωνα με την οποία οι αρνούμενοι να υπακούσουν θα καταδικάζονται.
Και συνεπώς η καταδίκη των ανυπάκουων μπορεί να λεχθεί, ότι είναι όχι μόνο το αποτέλεσμα, αλλά και ο σκοπός για τον οποίο στέλνονται οι απεσταλμένοι. Στην ιουδαϊκή σκέψη οι τωρινές εκβάσεις αυτών που συμβαίνουν θεωρούνται ότι δεν μπορούν να διακριθούν από τους θείους σκοπούς και η λέξη «ίνα» ή το «όπως» χρησιμοποιούνται εκεί, όπου μάλλον θα λέγαμε το «ώστε» (p).
(2) Έρχομαι σε κάποιον, εδώ με την έννοια του πέφτω σε κάποιον, για την ενοχή και ποινή του φόνου (g).
(3) Αυτό λέγεται «όχι διότι τιμωρούνται άλλοι για εγκλήματα που τόλμησαν άλλοι, αλλά διότι μολονότι υπάρχουν τόσα πολλά παραδείγματα άλλων που αμάρτησαν και τιμωρήθηκαν, παρά ταύτα δεν έγιναν καλύτεροι, αλλά διέπραξαν τα ίδια λάθη και ήταν δίκαιο να υποστούν τις ίδιες τιμωρίες με εκείνους» (Χ).
(4) «Αίμα να εννοήσεις την καταδίκη του αίματος, δηλαδή του φόνου» (Ζ) «ώστε να απαιτηθεί από σας τιμωρία για κάθε φόνο που διαπράχθηκε εναντίον των δικαίων» (Ζ).
(5) Ο ενεστώτας λέγεται αντί για αόριστο, αλλά με την απόχρωση ενέργειας που συνεχίζεται (L). Ο ενεστώτας χρησιμοποιείται για να δηλώσει, ότι το χύσιμο του αίματος δεν σταμάτησε (b).
(6) Όχι στον κόσμο, αλλά στο έδαφος, όπου παραμένει ορατό μέχρι να έλθει η εκδίκηση για αυτό (Ησ. κστ 21, Ιεζ. κδ 7)(L).
(7) «Στην κατάλληλη στιγμή υπενθύμισε και τον Άβελ, δείχνοντας ότι και αυτός ο φόνος ήταν από φθόνο» (Χ). Οι Ιουδαίοι δεν κατάγονταν μεν από τον Κάιν, ήταν όμως κληρονόμοι του φθόνου και της κακίας του Κάιν, εξαιτίας της οποίας έγινε ο φόνος του Άβελ (δ).
(8) «Ζαχαρία άλλοι μεν λένε τον ένα από τους δώδεκα προφήτες» (Ζ), ο οποίος, όπως ο ίδιος ονομάζει τον εαυτό του (Ζαχ. α 1) ήταν ο Ζαχαρίας, ο γιος του Βαραχίου· το μαρτυρικό του τέλος ήταν από παράδοση γνωστό (δ)· «άλλοι λένε ότι ήταν κάποιος άλλος ιερέας που είχε δύο ονόματα, τον οποίο η Γραφή ονομάζει και Ιωδάε» (Χ), τον σύμφωνα με το εβραϊκό κείμενο Ζαχαρία, ενώ σύμφωνα με τους Ο΄ Αζαρία τον γιο του αρχιερέα Ιωδαέ, τον οποίο επειδή έλεγχε την ασέβεια και ειδωλολατρία των Ιουδαίων, τον λιθοβόλησαν με διαταγή του Ιωάς στην αυλή του οίκου του Κυρίου (Β΄ Παραλ. κδ 20,22)· άλλοι πάλι Ζαχαρία λένε «τον πατέρα του Βαπτιστή. Διότι γράφουν ότι παρέλαβαν από άγραφη παράδοση των πατέρων, ότι υπήρχε τόπος στο ναό προορισμένος για τις παρθένες, στον οποίο όταν στάθηκε κάποτε η Θεοτόκος μετά τη γέννηση του Χριστού, αυτός δεν την έβγαλε έξω, λέγοντας ότι είναι παρθένα. Για αυτό και φονεύτηκε μεταξύ του ναού και του έξω θυσιαστηρίου» (Ζ).
Τέλος κάποιοι από τους νεώτερους αναφέρονται στον Ζαχαρία τον του Βαρούχ ή Βαρούχου, ο οποίος σύμφωνα με τον Ιώσηπο (Ιουδ. πολ. 4,6,4) λίγο πριν την άλωση της Ιερουσαλήμ φονεύτηκε από δύο ζηλωτές στη μέση του ιερού. Αλλά ο Κύριος εδώ μιλά για πρόσωπα ιστορικά που οπωσδήποτε είχαν ήδη φονευτεί (δ).
Υπάρχει ένας προφανής λόγος, για να διαλεχτεί ως όριο στους φόνους ο Ζαχαρίας ο του Ιωδαέ. Στην ιουδαϊκή Βίβλο, τα βιβλία των Παραλειπομένων έρχονται τελευταία και συνεπώς, όπως το αίμα του Άβελ είναι το πρώτο στη Βίβλο, έτσι το αίμα του Ζαχαρίου είναι το τελευταίο, παρόλο που από άποψη χρόνου ο φόνος του Ουρίου από τον βασιλιά Ιωακείμ (Ιερεμ. λγ 21) έγινε αργότερα (p).
Προκύπτει όμως η δυσκολία, ότι ο Ζαχαρίας του Βιβλίου των Παραλειπομένων δεν λέγεται εκεί γιος Βαραχίου, αλλά γιος Ιωδαέ. Είναι αλήθεια ότι ο σιναϊτικός κώδικας και 4 μικρογράμματοι κώδικες αποσιωπούν το «υιού Βαραχίου» και ότι ο Ιερώνυμος σημείωσε: στο ευαγγέλιο, το οποίοι χρησιμοποιούν οι Ναζαρηνοί, αντί για το υιού Βαραχίου, συναντούμε γραμμένο, τον υιό του Ιωδαέ. Επι πλέον κάποια αρχαία γλώσσα (κείμενο που μπήκε σε χειρόγραφο από το περιθώριο) λέει: «Ζαχαρία λέει τον Ιωδαέ· διότι είχε δύο ονόματα» (L).
Η απλούστερη εξήγηση είναι ότι η φράση «Ζαχαρίας υιός Βαραχίου» ήταν συνηθισμένη και γράφτηκε μηχανικά από κάποιον από τους πρώτους αντιγραφείς (p).
(9) Ο Χριστός παίρνει το ιουδαϊκό έθνος ως σύνολο και θεωρεί αυτό ένοχο για καθετί που έγινε από τους αντιπροσώπους του σε διάφορες γενιές. Ο Κύριος δεν εννοεί ότι οι σύγχρονοί του γραμματείς και Φαρισαίοι ήταν υπεύθυνοι για τους φόνους που διαπράχτηκαν από τους προγόνους τους ολόκληρους αιώνες πριν. Αλλά η ενοχή της κακίας αυξήθηκε με τη συσσώρευση προηγούμενων περιπτώσεων και προειδοποιήσεων. Κάθε γενιά, η οποία καταδικάζει την κακία των προηγούμενων γενιών, αλλά επαναλαμβάνει και αυτή όσα κακά εκείνες διέπραξαν, είναι περισσότερο ένοχη και αναπολόγητη από κάθε προηγούμενη.
(10) «Πρόσεξε, ότι το τόλμημα ήταν διπλό. Διότι όχι μόνο φόνευαν αγίους, αλλά και σε τόπους αγίους» (Χ).
Ματθ.23,36 ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ἥξει ταῦτα πάντα(1) ἐπὶ τὴν γενεὰν ταύτην(2).
Ματθ.23,36 Σας βεβαιώνω πως όλα αυτά θα πέσουν πάνω στην τωρινή γενιά.
(1) «Δηλαδή τα σχετικά με την πολύ κακή τιμωρία» (Ζ).
(2) «Δηλαδή σε αυτούς τους ίδιους. Διότι στις μέρες του Ουεσπεσιανού και του Τίτου έπεσαν πάνω τους τα κακά από τους Ρωμαίους» (Ζ). Παρόλο που η Ιερουσαλήμ καταστράφηκε μετά 40 περίπου έτη, αφ’ ότου ο Κύριος εξήγγειλε την προφητεία αυτή, παρ’ όλα αυτά πολλοί από εκείνους, προς τους οποίους απευθυνόταν, θα έζησαν μέχρι την έκβαση της προφητείας (ο).
Ματθ.23,37 (1)Ἱερουσαλὴμ Ἱερουσαλήμ(2), ἡ ἀποκτέννουσα(3) τοὺς προφήτας καὶ λιθοβολοῦσα τοὺς ἀπεσταλμένους πρὸς αὐτήν! Ποσάκις(4) ἠθέλησα ἐπισυναγαγεῖν(5) τὰ τέκνα σου ὃν τρόπον ἐπισυνάγει ὄρνις(6) τὰ νοσσία ἑαυτῆς ὑπὸ τὰς πτέρυγας(7), καὶ οὐκ ἠθελήσατε(8).
Ματθ.23,37 Ιερουσαλήμ Ιερουσαλήμ, που σκοτώνεις τους προφήτες και λιθοβολείς αυτούς που σου στέλνει ο Θεός! Πόσες φορές θέλησα να συνάξω τα παιδιά σου όπως η κλώσα συνάζει τα κλωσόπουλα κάτω απ’ τις φτερούγες της, αλλά εσείς δεν το θελήσατε.
(1) «Στρέφοντας το λόγο στην πόλη, την ελεεινολογεί» (Ζ).
(2) «Τι χρειάζεται ο διπλασιασμός; Αυτό είναι τρόπος έκφρασης αυτού που λυπάται και ελεεινολογεί την πόλη και αγαπά υπερβολικά αυτήν. Διότι όπως ακριβώς σε μία ερωμένη που αγαπήθηκε μεν πολύ από τον εραστή της, αλλά όμως καταφρόνησε αυτόν και για αυτό πρόκειται να τιμωρηθεί, απολογείται λοιπόν διότι πρόκειται να την τιμωρήσει» (Χ).
«Λυπάται αυτήν διότι παλαιά μεν ήταν αγαπημένη, τώρα όμως πρόκειται να πάθει τα έσχατα για τις παρανομίες των κατοίκων της» (Ζ). Ήταν η πόλη αυτή το κέντρο της φονικής τους διάθεσης. Δόθηκαν σε αυτήν πολλά προνόμια, αλλά καταχράστηκε αυτά (ο).
(3) Όλα τα κακά εναντίον των δικαίων από αυτήν προέρχονταν, διότι σε αυτήν ήταν η ανώτατη θρησκευτική αρχή και οι πρώτοι των διδασκάλων του έθνους, από τους οποίους πάντα πήγαζε ο διωγμός της αλήθειας (δ). Σε ενεστώτα η μετοχή= έγινε σε αυτήν συνήθεια το να φονεύει τους προφήτες (ο).
(4) «Ούτε με αυτά» τα εγκλήματα εναντίον των προφητών και απεσταλμένων, «με έκανες να φύγω από κοντά σου, ούτε με απομάκρυνες από το να έχω πολλή εύνοια για σένα, αλλά θέλησα και έτσι, όχι μία και δύο φορές, αλλά και πολλές να σε φέρω κοντά μου» (Χ).
Το ποσάκις πρέπει να αναφέρεται στις συχνές επισκέψεις του Μεσσία στην Ιερουσαλήμ, οι οποίες δεν αναφέρονται στα συνοπτικά ευαγγέλια και παρέχεται έτσι μη προμελετημένη ισχυρή επιβεβαίωση του τετάρτου ευαγγελίου (p).
(5) «Αυτό το λέει φανερώνοντας, ότι πάντα σκόρπιζαν τους εαυτούς τους με τα αμαρτήματα» (Χ). «Θέλησα, λέει, να μαζέψω τα παιδιά σου κάτω από τη σκέπη μου, τα οποία οι αμαρτίες διασκόρπισαν από τη θεία επίβλεψη» (Ζ).
(6) «Με το παράδειγμα της κλώσας δείχνει τη φιλοστοργία του για τους Ιουδαίους» (Ζ). «Διότι αυτό το πτηνό δείχνει πολλή θερμότητα για τα παιδιά του» (Χ). «Η κλώσα είναι πολύτεκνη και θερμή στην αγάπη και φροντίζει τα παιδιά της και παραδίδει τον εαυτό της και σε θάνατο για χάρη τους» (Ω).
(7) «Παντού στους προφήτες υπάρχει αυτή η εικόνα των φτερούγων, και στην ωδή του Μωϋσή, και στους ψαλμούς, φανερώνοντας την πολλή σκέπη και φροντίδα» (Χ). Δες και Δευτ. λβ 11,Ησ. λα 5,Ψαλμ. 90,4,Ρουθ β 12.
(8) «Δεν θελήσατε, αφού δεν με δεχτήκατε, αλλά με διώκετε και προσπαθείτε να με φονεύσετε» (Ζ).
Ματθ.23,38 ἰδοὺ ἀφίεται ὑμῖν(1) ὁ οἶκος(2) ὑμῶν ἔρημος(3).
Ματθ.23,38 Γι’ αυτό ο τόπος σας θα ερημωθεί!
(1) Δοτική αντιχαριστική, για λύπη ή για βλάβη σας (p).
(2) «Δηλαδή ο ναός» (Ζ). Ή, πιο σωστά, η πόλη Ιερουσαλήμ και ο ναός σε αυτήν= η πόλη σας και ο ναός σας εγκαταλείπονται από το Θεό και παραδίδονται σε ερήμωση (a). Στο Ενώχ πθ 50,51,56,66,72 ο οίκος είναι η Ιερουσαλήμ της οποίας ο ναός παριστάνεται ως πύργος. Και στη Διαθήκη του Λευΐ ι 5 γράφει: «Διότι ο οίκος, τον οποίο ο Κύριος θα διαλέξει, θα ονομαστεί Ιερουσαλήμ, όπως περιέχεται στο βιβλίο Ενώχ του δικαίου» (p).
(3) «Έρημος από τη θεία χάρη που κατοικεί μέσα σε αυτόν» (Ζ), «γυμνός από τη δική μου βοήθεια» (Χ). «Για αυτό δεν υπάρχουν πλέον προφήτες σε αυτούς, ούτε πλέον ουράνια χάρις, αλλά έγινε χέρσα γη και καταπατιέται από όλους» (Β).
Αποτέλεσμα της πνευματικής αυτής ερήμωσης θα ήταν και η υλική ερήμωση και καταστροφή της πόλης. Κάποιοι από τους μεγαλογράμματους κώδικες αποσιωπούν το έρημος. Με την αποσιώπηση αυτή σχηματίζεται θλιβερή ειρωνεία=Οι κάτοικοι της Ιερουσαλήμ πρέπει στο εξής να προφυλάσσουν την πόλη, η οποία έως τώρα βρισκόταν υπό την προστασία του Θεού (p).
Ματθ.23,39 λέγω γὰρ(1) ὑμῖν(2), οὐ μη(2) με ἴδητε ἀπ᾿ ἄρτι(3) ἕως ἂν εἴπητε(4), εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος(5) ἐν ὀνόματι Κυρίου(6).
Ματθ.23,39 Σας βεβαιώνω πως δε θα με δείτε πια, ως την ώρα που θα πείτε: Ευλογημένος αυτός που έρχεται σταλμένος από τον Κύριο!»
(1) Αιτιολογεί το αφήνεται έρημος= «αυτός ήταν που βάδιζε μπροστά από αυτούς και τους συγκρατούσε και τους προστάτευε· άρα αυτός είναι που τους τιμωρεί» (Χ).
(2) Η προειδοποίηση που μπαίνει ως συμπέρασμα, γίνεται με ιδιαίτερη σοβαρότητα (λέγω υμιν) και με κατηγορηματική βεβαίωση (ου μη)(p).
(3) «Λέγοντας «από τώρα» δεν δήλωσε μόνο την ώρα εκείνη, αλλά όλο τον καιρό μέχρι τη σταύρωση, μετά από τον οποίο δεν είδαν αυτόν πλέον. Διότι αν και φάνηκε σε κάποιους μετά την ανάσταση, αλλά όχι στους άπιστους Ιουδαίους» (Ζ).
(4) Ή, «πότε θα πουν αυτό; Με τη θέλησή τους μεν ποτέ· χωρίς τη θέλησή τους, κατά τον καιρό της δευτέρας παρουσίας, όταν θα έρθει με δύναμη και δόξα πολλή, όταν αυτή η αναγνώρισή τους δεν θα έχει κανένα όφελος» (Ζ).
Ή, η αποστολή του ως Σωτήρα τελείωσε για αυτούς. Εάν η σχέση αυτή μαζί τους πρόκειται ποτέ να ανανεωθεί, η πρωτοβουλία θα προέλθει από αυτούς (p), όταν επιστρέφοντας με μετάνοια σε αυτόν και αναγνωρίζοντας αυτόν ως λυτρωτή, θα τον επευφημήσουν με τον μεσσιανικό χαιρετισμό Ευλογημένος… (F).
(5) Φαίνεται ότι αναφέρεται στο κεφ. κα 9. Όταν τα πλήθη και τα παιδιά υποδέχονταν τον Ιησού ως Μεσσία κράζοντας το Ωσαννά, η ιουδαϊκή ιεραρχία αγανακτούσε και αξίωνε ο Ιησούς να σταματήσει αυτές τις επευφημίες. Βεβαιώνει τώρα αυτούς, ότι έως ότου και αυτοί υποδεχτούν αυτόν με τις ίδιες επευφημίες, δεν θα τον δουν ως Μεσσία τους (p).
(6) =έτοιμοι να πιστέψουν σε Αυτόν, ως αντιπρόσωπο του Θεού (p). Με το στίχο αυτό ολοκληρώνει ο Κύριος τα δημόσια κηρύγματά του προς τους Ιουδαίους. Με το στίχο αυτό θα αρχίσει η μετάνοιά τους (b).
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΚΔ’ (24)
Στιχ.1-2. Η καταστροφή του Ναού.
Ματθ.24,1 Καὶ ἐξελθὼν ὁ Ἰησοῦς ἐπορεύετο ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ(1)· καὶ προσῆλθον οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ ἐπιδεῖξαι αὐτῷ τὰς οἰκοδομὰς τοῦ ἱεροῦ(2).
Ματθ.24,1 Όταν ο Ιησούς βγήκε από το ναό και ξεκίνησε να φύγει, ήρθαν οι μαθητές του για να του δείξουν τα οικοδομήματα του ναού.
Τα δύο αυτά κεφάλαια περιλαμβάνουν τον μεγάλο εσχατολογικό λόγο του Κυρίου, ο οποίος μπορεί να διαιρεθεί όπως ακολούθως: 1) κδ 1-3 αφορμή του λόγου, 2) 4-14, συμβάντα που θα προηγηθούν από την τελική αποστασία, 3) 15-28, η θλίψη που θα προηγηθεί από την δεύτερη έλευση, 4) 29-31 η δεύτερη έλευση, 5) 32-51 προτροπές για εγρήγορση, 6) κε 1-46 τρεις παραβολές που διεγείρουν την προσοχή για εγρήγορση και επιμέλεια, όπου στην τρίτη περιγράφεται η τελική κρίση (a.S).
Η γραμματεία της εποχής που προηγήθηκε και επακολούθησε στη γέννηση του Χριστού δείχνει, ότι οι διάνοιες πολλών Ιουδαίων ασχολούνταν με ενδιαφέρον για το τέλος του κόσμου, το οποίο πιστευόταν ότι πλησίαζε. Το ενδιαφέρον αυτό είχε δύο πηγές: από τη μία τις παρερμηνευόμενες προφητείες των ψαλμωδών και των προφητών και ειδικά του Δανιήλ και του Ιεζεκιήλ, και από την άλλη κάποια στοιχεία εθνικών θρησκειών και ειδικά της θρησκείας των Περσών. Τις αντιλήψεις αυτές των συγχρόνων του ο Κύριος είχε υπ’ όψη, όταν δίδασκε για τις έσχατες ημέρες τους μαθητές. Και βεβαίως δεν ήταν δυνατόν παρά να υιοθετήσει τη διδασκαλία που απέρρεε από τους ψαλμούς και τους προφήτες.
Για αυτό λοιπόν την αποκαλυπτική παράδοση περί εσχάτων χρόνων, την καθάρισε και την κατέστησε πνευματική, αφού την απάλλαξε από τα παχυλά στοιχεία, με τα οποία οι σύγχρονες ιουδαϊκές αντιλήψεις είχαν παραμορφώσει αυτήν, προσδίδοντας χρωματισμό πολιτικό και σαρκικό στις λεπτομέρειες της κρίσης που πλησίαζε. Σύμφωνα με τις επικρατούσες τότε αντιλήψεις ο Μεσσίας ως πράκτορας του Ιεχωβά θα εμφανιζόταν πάνω στα σύννεφα επικεφαλής θριαμβευτικού πλήθους, για να καταρρίψει τις ρωμαϊκές αρχές και να ιδρύσει το βασίλειό του, ένα από τα χαρακτηριστικά του οποίου θα ήταν ένα αδιάκοπο δείπνο, στο οποίο θα παρακάθονταν οι απόγονοι του Αβραάμ πάνω σε θρόνους δόξας. Από τις σαρκικές αυτές αντιλήψεις είναι απαλλαγμένα τα αποκαλυπτικά χωρία των ευαγγελίων. Η χρησιμοποιούμενη όμως σε αυτά γλώσσα είναι συμβολική σε μεγάλο μέρος και δεν πρέπει να εκληφθεί κατά γράμμα (p)
(1) Αυθεντική γραφή: ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ ἐπορεύετο, οπότε το «από του ιερού» εξαρτάται από το εξελθών και μένει το επορεύετο αόριστο· βάδιζε κατ’ ευθείαν προς το όρος των ελαιών. Ιερόν= ο ναός και ο περίβολός του με όλα τα υπόλοιπα κτίσματα (L).
(2) «Επειδή δηλαδή είπε ότι «ο οίκος σας θα ερημωθεί» και προφήτευσε σε αυτούς προηγουμένως πάρα πολλές συμφορές, ακολούθως οι μαθητές όταν άκουσαν αυτά, από έκπληξη μάλλον, τον πλησίασαν για να του δείξουν το κάλλος του ναού, και επειδή απορούσαν, εάν πράγματι θα εξαφανιστούν τόσο ωραία πράγματα και πολυτελή υλικά και ποικίλα απερίγραπτα καλλιτεχνήματα» (Χ).
Ματθ.24,2 ὁ δὲ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς· οὐ βλέπετε(1) ταῦτα πάντα(2); ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐ μὴ ἀφεθῇ ᾧδε λίθος ἐπὶ λίθον, ὃς οὐ καταλυθήσεται(3).
Ματθ.24,2 Ο Ιησούς όμως τους είπε: «Τα βλέπετε όλα αυτά; Σας βεβαιώνω πως δε θα μείνει εδώ πέτρα πάνω στην πέτρα· όλα θα γκρεμιστούν».
(1) «Δεν τα βλέπετε όλα αυτά και θαυμάζετε και μένετε κατάπληκτοι;» (Χ). «Ρωτά πρώτα αυτούς, δεν βλέπετε όλα αυτά τα θαυμαστά;» (Ζ).
(2) Οι οικοδομές του ιερού ως σύνολο δεν ήταν δυνατόν να φανούν παρά από κάποιο ύψος του όρους των Ελαιών και από κάποια τοποθεσία αυτού, από την οποία έβλεπαν συγχρόνως ολόκληρη την πόλη (L).
(3) «Δεν τους μιλά πλέον απλώς για ερήμωση, αλλά προφητεύει ολοκληρωτικό τον αφανισμό» (Χ). «Λένε όμως κάποιοι, ότι και όμως, σε κάποια μέρη, αφέθηκε λίθος πάνω σε λίθο ο οποίος δεν γκρεμίστηκε. Προς τους οποίους λέμε και εμείς με τη σειρά μας, ότι όλα αυτά τα αξιοθαύμαστα που τους έδειξε ο Κύριος γκρεμίστηκαν μέχρι θεμελίων σύμφωνα με την δεσποτική απόφαση. Αλλά και αν έμεινε κάποιο λείψανο από τους Ρωμαίους, και αυτό από τους επόμενους γκρεμίστηκε, για να μεταφερθεί σε άλλες οικοδομές» (Ζ).
Άλλωστε ο Κύριος «το είπε αυτό υπαινισσόμενος την ολοκληρωτική καταστροφή του οικοδομήματος και κάνοντας το λόγο υπερβολικό» (Θφ).
Στιχ. 3-14. Το τέλος του κόσμου.
Ματθ.24,3 καθημένου δὲ αὐτοῦ ἐπὶ τοῦ ὄρους(1) τῶν ἐλαιῶν προσῆλθον αὐτῷ οἱ μαθηταὶ κατ᾿ ἰδίαν(2) λέγοντες· εἰπὲ ἡμῖν πότε ταῦτα ἔσται(3), καὶ τί τὸ σημεῖον(4) τῆς σῆς παρουσίας(5) καὶ τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος(6);
Ματθ.24,3 Ύστερα ο Ιησούς πήγε και κάθισε στο όρος των Ελαιών. Κι ήρθαν οι μαθητές του και τον ρώτησαν ιδιαιτέρως: «Πες μας, πότε θα γίνουν αυτά, και ποιο σημάδι θα δείξει πως πλησιάζει η παρουσία σου και η συντέλεια του κόσμου;»
(1) Από όπου ο ναός ήταν ορατός και όπου ήταν προορισμένο να αρχίσουν οι κατά της Ιερουσαλήμ πολιορκητικές επιχειρήσεις (b). Οι προηγούμενοι λοιπόν λόγοι ειπώθηκαν τη στιγμή που ο Κύριός μας απομακρυνόταν από το ναό. Υπερπηδώντας ο Κύριος τον χείμαρρο Κεδρών και ανεβαίνοντας πάνω στο όρος των ελαιών, κάθισε (F).
(2) «Πλησίασαν ιδιαιτέρως, για να μην γίνει αυτό γνωστό στους Ιουδαίους» (Ζ).
(3) «Ρωτούν επιθυμώντας πολύ να μάθουν όχι τόσο για τον αφανισμό του ναού, όσο για τον καιρό της δευτέρας παρουσίας του» (Ζ). Η ερώτηση των μαθητών κατ’ ουσίαν είναι αυτή: Πότε η Ιερουσαλήμ και ο ναός της θα καταστραφεί και ποια σημεία θα προηγηθούν της έλευσής σου η οποία θα γίνει για τελική αποκατάσταση των πραγμάτων, η οποία μπορεί να αποκληθεί το τέλος του παρόντος κόσμου; (ο).
(4) Το σημάδι με το οποίο θα γνωρίσουμε την επικείμενη αμέσως παρουσία σου (δ). Σημάδια συχνά προστέθηκαν σε προφητείες σπουδαίων συμβάντων. Για αυτό και η ερώτηση των μαθητών, που αφορούσε στο σημάδι του καιρού εκείνου (b).
(5) Εδώ για πρώτη φορά στο ευαγγέλιο συναντιέται η λέξη, η οποία μόνο στον Ματθαίο από τους ευαγγελιστές βρίσκεται και μόνο στο κεφάλαιο αυτό, όπου 4 φορές χρησιμοποιείται (στίχοι 3,27,37,39). Συναντιέται σε όλες τις επιστολές του Παύλου, εκτός από τις ποιμαντικές. Φαίνεται να ήταν σχεδόν τεχνικός όρος για δήλωση της έλευσης του Χριστού με δόξα, που εισήχθη σε κοινή χρήση, κάποιο χρόνο πριν ακόμη τα 4 ευαγγέλια συγγραφούν. Υπονοεί, ότι η επάνοδος του Μεσσία με δόξα δεν θα είναι όπως η πρώτη, μεταβατική και προσωρινή, αλλά θα εγκαινιάσει μόνιμη και διαρκή παρουσία. Η φράση δευτέρα παρουσία δεν συναντιέται στη Γραφή, αλλά βρίσκεται στον Ιουστίνο (p).
(6) Δες ιγ 40,49. «Επειδή νόμισαν, ότι η καταστροφή του ναού και η δευτέρα παρουσία του Χριστού θα γίνουν και τα δύο μαζί ταυτόχρονα, έκαναν την ερώτηση και για τα δύο» (Ζ).
Ματθ.24,4 καὶ ἀποκριθεὶς ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς(1)· βλέπετε μή τις ὑμᾶς(2) πλανήσῃ.
Ματθ.24,4 Ο Ιησούς τους απάντησε: «Προσέχετε μη σας ξεγελάσει κανείς.
(1) «Δεν απάντησε τίποτα σε αυτές τις ερωτήσεις, αλλά προηγουμένως τούς λέει εκείνα, τα οποία πρώτα έπρεπε αυτοί να μάθουν, διότι αυτά επρόκειτο να τους συναντήσουν πριν από εκείνα που ρωτούσαν» (Ζ).
(2) Αυτό λέχθηκε όχι τόσο προς τους Αποστόλους, οι οποίοι εντός ολίγου θα έπαιρναν το Άγιο Πνεύμα, όσο προς ολόκληρο το ποίμνιο των πιστών, τους οποίους εκείνη την στιγμή εκπροσωπούσαν οι Απόστολοι, έτσι ώστε οι πιστοί αυτοί να μην παραπλανηθούν από τους μέγιστους κινδύνους, στους οποίους θα ήταν εκτεθειμένοι (b).
«Διότι, λέει, θα είναι διπλός ο πόλεμος, και ο εκ μέρους των απατεώνων και ο εκ μέρους των εχθρών» (Χ).
Ματθ.24,5 πολλοὶ γὰρ ἐλεύσονται(1) ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου(2) λέγοντες(3), ἐγώ εἰμι ὁ Χριστός, καὶ πολλοὺς πλανήσουσι(4).
Ματθ.24,5 Γιατί πολλοί θα εμφανιστούν σαν μεσσίες και θα ισχυρίζονται: “εγώ είμαι ο Μεσσίας”. Έτσι θα παραπλανήσουν πολλούς.
(1) Στην αρχή θα έλθουν ψευδόχριστοι· στο μέσο θα έλθουν ψευδοπροφήτες (σ.11) και στο τέλος και οι δύο (σ. 22,24). Διπλό κλιμακωτό (b). Ο Ιώσηπος μιλά για κάποιον Αιγύπτιο ψευδοπροφήτη, ο οποίος στην ηγεμονία του Φήλικος παρέσυρε 30.000 προς το όρος των Ελαιών, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων κατασφάχτηκε ή αιχμαλωτίστηκε κατά την σύγκρουση με τους Ρωμαίους στρατιώτες. Μιλά επίσης για τον Θευδά. Ο Σίμων ο μάγος, ο Δοσίθεος και άλλοι μπορούν να μνημονευτούν μεταξύ των συγχρόνων (εκείνη την εποχή) απατεώνων (ο).
(2) Δεν θα λένε ότι στάλθηκαν από εμένα, αλλά ότι ο καθένας από αυτούς είναι ο Μεσσίας (b). Θα έλθουν αξιώνοντας τον τίτλο του Μεσσία (p), φέροντας το όνομα του Μεσσία (δ).
(3) «Και λέγοντας ο καθένας ότι εγώ είμαι ο Χριστός» (Ζ).
(4) Το κύριο σημείο δεν είναι τόσο η μέθοδός τους, με την οποία θα απατούν, όσο η μεγάλη τους επιτυχία, διότι θα πλανήσουν πολλούς (p).
Ματθ.24,6 μελλήσετε(1) δὲ ἀκούειν πολέμους καὶ ἀκοὰς πολέμων(2)· ὁρᾶτε μὴ θροεῖσθε(3)· δεῖ(4) γὰρ πάντα γενέσθαι(5), ἀλλ᾿ οὔπω ἐστὶ τὸ τέλος(6).
Ματθ.24,6 Τότε θ’ ακούσετε πως γίνονται πόλεμοι, ή προετοιμάζονται πόλεμοι. Προσέξτε να μην ταραχτείτε, γιατί όλα αυτά πρέπει να γίνουν, αλλά δεν είναι ακόμη το τέλος.
(1) Ή, η προφητεία αυτή αναφέρεται σε ολόκληρη την εποχή την μετά Χριστόν (δ).
Ή, «νόμιζαν οι μαθητές ότι μαζί με την καταστροφή (των Ιεροσολύμων) θα συμβεί και η συντέλεια… Διότι το ότι έτσι σκέπτονταν, μάθε το από την ερώτησή τους. Τι δηλαδή ρώτησαν; Πότε θα γίνουν αυτά; Δηλαδή, πότε θα καταστραφούν τα Ιεροσόλυμα; Και ποιο είναι το σημάδι της παρουσίας σου και της συντέλειας του αιώνα; Αυτός όμως δεν απάντησε τίποτα αμέσως στην ερώτησή τους αυτή, αλλά προηγουμένως λέει εκείνα τα κατεπείγοντα και τα οποία έπρεπε πρώτα να μάθουν. Διότι ούτε για τα Ιεροσόλυμα είπε κάτι αμέσως, ούτε για τη δευτέρα παρουσία του, αλλά για τα κακά που θα συναντούσαν ευθύς αμέσως» (Χ). Και οι δύο εκδοχές σοβαρές.
(2) Ή, «πολέμους λέει αυτούς που θα γίνονταν στα Ιεροσόλυμα» (Χ), «ενώ ακοές πολέμων εννοεί αυτές που ακούγονταν στις άλλες πόλεις των Ιουδαίων, τους οποίους πολέμους εξιστορεί ο Ιώσηπος ότι έγιναν πριν την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ).
Ή, αναφέρεται γενικώς στους πολέμους που θα συμβούν σε ολόκληρη την μετά Χριστόν εποχή. Διότι αυτή είναι η παντοτινή κατάσταση της ανθρωπότητας που ζει μέσα στην αμαρτία και την αδικία· διότι ο πόλεμος είναι παιδί της αδικίας (δ).
(3) Το ρήμα θροέομαι είναι ιδιαιτέρως εύστοχο εδώ, διότι το θρόος παράγεται από το θρέω, το οποίο σημαίνει φωνάζω ή μιλώ με θόρυβο (b). «Μην πτοηθείτε σαν να έφτασε ήδη το τέλος» (Ζ).
(4) Στα Ευαγγέλια και τις Πράξεις το «δεῖ (=πρέπει)» χρησιμοποιείται συχνά για αυτό που αποφασίστηκε από το Θεό (p). Πρέπει να εκπληρωθούν όλες οι αποφάσεις του Θεού για τιμωρία των αμαρτωλών (δ).
(5) Ή, «πρόκειται να γίνουν όλα τα σχετικά με αυτούς τους πολέμους» (Ζ).
Ή, «πρέπει να γίνουν όλα, όσα προείπα εγώ, και η έφοδος των πειρασμών σε τίποτα δεν θα διακόψει τα όσα ειπώθηκαν από εμένα· αλλά θα συμβεί μεν θόρυβος και ταραχή, τίποτα όμως δεν θα διασαλεύσει τα προφητικά λόγια μου» (Χ). Μάλλον η πρώτη ερμηνεία πιο σωστή.
(6) Ή, το τέλος του κόσμου (δ)= «διότι δεν θα συμβεί ταυτόχρονα μαζί με την κατασκαφή της Ιερουσαλήμ και η κοινή συντέλεια» (Θφ) ή, «η καταστροφή του ναού και της πόλης» (Ζ).
Ματθ.24,7 ἐγερθήσεται γὰρ ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν(1), καὶ ἔσονται λιμοὶ καὶ λοιμοὶ καὶ σεισμοὶ κατὰ τόπους(2)·
Ματθ.24,7 Το ένα έθνος θα ξεσηκωθεί εναντίον του άλλου και το ένα βασίλειο εναντίον του άλλου· θα έρθουν πείνα, αρρώστιες και σεισμοί σε διάφορα μέρη.
(1) Ή, «τα έθνη που συμμαχούν με τους Ρωμαίους εναντίον των εθνών που συμμαχούν με τους Ιουδαίους και οι βασιλείες που συμπράττουν με τους Ρωμαίους εναντίον αυτών που συμπράττουν με τους Ιουδαίους. Και για αυτό θα γίνουν δυνατοί πόλεμοι ανάμεσά τους» (Ζ).
Ο Alford από πληροφορίες του Ιώσηπου και του Φίλωνα αναφέρεται στις ταραχές των Ιουδαίων στην Αλεξάνδρεια, την σφαγή 50.000 Ιουδαίων στην Σελεύκια και κάποια παρόμοια επανάσταση κοντά στην Ιόππη (ο).
Ή, αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό των εσχατολογικών περιγραφών το ότι ο παγκόσμιος πόλεμος θα προαναγγείλει το τέλος (S) και συνεπώς οι πόλεμοι αυτοί δεν είναι μόνο αυτοί που θα προηγηθούν από την καταστροφή των Ιεροσολύμων, αλλά και οι προ του τέλους του κόσμου. Δες Αποκ. κεφάλαια στ και η (δ).
(2) Υπήρξαν πάντοτε λιμοί (=πείνες) και λοιμοί (=επιδημίες) και σεισμοί, αλλά όχι τόσο πυκνοί όπως τώρα (b). Ή, «στα μέρη των Ιουδαίων» (Ζ), ή απλώς τοπικούς, διότι εάν είχαν γενικό χαρακτήρα, μπορούσαν να καταστρέψουν τον κόσμο (δ).
Η επί Καίσαρος Κλαυδίου πείνα, που διήρκεσε αρκετά χρόνια, υπήρξε ένας από τους λιμούς αυτούς που έπληξε όχι μόνο την Ιουδαία αλλά και τις γειτονικές χώρες. Και επιδημίες σημειώθηκαν, μία από τις οποίες κατά τον Ιώσηπο ερήμωσε την Βαβυλώνα επί Καλιγούλα και άλλη που αναφέρεται από τον Τάκιτο έπληξε την Ιταλία γύρω στο 66 μ.Χ. Αλλά και σεισμοί αναφέρονται. Ένας κατά τον Τάκιτο έγινε στα χρόνια του Κλαυδίου. Στη Μ. Ασία άλλος στα χρόνια του Νέρωνα κατέστρεψε πολλές πόλεις. Η Πομπηΐα επίσης καταστράφηκε από παρόμοια φυσική έκρηξη (ο).
Ματθ.24,8 πάντα δὲ ταῦτα ἀρχὴ ὠδίνων(1).
Ματθ.24,8 Όλα αυτά όμως είναι σαν τους πρώτους πόνους της γέννας.
(1) Ή, παριστάνει την εποχή της παρουσίας του σαν τη γέννηση του νέου κόσμου, ενώ τις πληγές και τιμωρίες αυτές σαν αρχή των πόνων του τοκετού, οι οποίοι θα εξακολουθήσουν μέχρις ότου συμπληρωθεί το μέτρο της οργής του Θεού (δ).
«Όπως ακριβώς δηλαδή οι πόνοι έρχονται στην έγκυο και έτσι γεννάει, έτσι και ο τωρινός αιώνας μετά τις συγχύσεις και τους πολέμους θα γεννήσει τα μελλοντικά» (Θφ).
Ή, «αυτά θα είναι αρχή των κακών, προοίμια των συμφορών, που θα έλθουν στους Ιουδαίους» (Ζ). Το ωδίνων ίσως να μην κρύβει την ιδέα των πόνων του τοκετού, οι οποίοι προηγούνται μιας ευτυχέστερης εποχής. Η λέξη μπορεί να σημαίνει απλώς πόνους χωρίς την ιδέα του τοκετού. Πράγματι μερικές φορές χρησιμοποιείται για δήλωση των αγωνιών του θανάτου, όπως στο Ψαλμ. ιζ 5, ριδ 3 (p). Μπορεί λοιπόν εδώ να σημαίνει δεινά βιαιότατα (F).
Ματθ.24,9 τότε(1) παραδώσουσιν ὑμᾶς εἰς θλῖψιν(2) καὶ ἀποκτενοῦσιν ὑμᾶς(3), καὶ ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων τῶν ἐθνῶν(4) διὰ τὸ ὄνομά μου(5).
Ματθ.24,9 Θα σας παραδώσουν σε βασανιστήρια και θα σας σκοτώσουν, κι όλοι οι λαοί θα σας μισούν εξαιτίας μου.
(1) Ο Κύριος προχωρά ήδη από τα φυσικά σημάδια στα σημάδια του ηθικού κόσμου (ο). «Τότε. Πότε; Πριν την αποστασία… Διότι πολλά δεινά προκάλεσαν τότε μετά την ανάληψη του Σωτήρα οι Ιουδαίοι στους Αποστόλους· άλλοτε μεν τους παρέδιδαν στους αρχισυναγώγους για να τους βασανίσουν, άλλοτε πάλι τους οδηγούσαν στους βασιλιάδες, όπως στον Ηρώδη και στον Αγρίππα και στους ηγεμόνες και στους στρατηγούς των πόλεων» (Ζ).
Αλλά η αποστολική εποχή χρησιμεύει ως τύπος και σύμβολο και εικόνα όλων όσων θα συμβούν μετά από αυτά μέχρι την παρουσία του Σωτήρα μας, και για αυτό σε αυτήν την εποχή αποκαλυπτικά αποδίδονται όλα όσα θα γίνουν μέχρι την φανέρωση του Σωτήρα (δ).
(2) Λέξη που έχει ευρεία σημασία και χρησιμοποιείται συχνά στους ψαλμούς για να δηλώσει τις δοκιμασίες των δούλων του Θεού (L).
(3) Μερικούς από εσάς (b). «Αυτό το λέει για μόνους όσους πρόκειται να φονευτούν εξ’ αιτίας της κακεντρέχειας των Ιουδαίων, όπως ήταν ο Στέφανος και ο Ιάκωβος, ο αδελφός του Ιωάννου και όποιος άλλος τυχόν» (Ζ). Αναφέρεται σε κάποιους από τους Αποστόλους, αλλά και από τους μελλοντικούς κήρυκες και πιστούς γενικά (δ).
(4) Υπονοεί την μετέπειτα ανάπτυξη και διάδοση του Χριστιανισμού (S). Θα είστε μισητοί «από συγγενείς, από φίλους, από ομόφυλους, από γνωστούς, από ξένους, από άρχοντες, από αρχομένους, και για να μιλήσουμε απλά από όλους όσους είναι ξένοι με το κήρυγμα» (Ζ). «Προλέγει τα κακά που θα συμβούν, δίνοντας θάρρος στους μαθητές με το να τα προλέγει. Διότι το απροσδόκητο συνηθίζει να φοβίζει και να ταράζει. Εξομαλύνει λοιπόν από πριν τον φόβο με το να προφητεύει τα μελλοντικά δεινά» (Θφ).
Η χριστιανική θρησκεία έχει κάτι το ιδιαίτερο· μισείται από τον διεφθαρμένο κόσμο, ο οποίος ανέχεται όλες τις άλλες θρησκείες και συστήματα (b).
(5) «Εξ’ αιτίας μου» (Ζ).
Ματθ.24,10 καὶ τότε σκανδαλισθήσονται(1) πολλοὶ(2) καὶ ἀλλήλους(3) παραδώσουσι καὶ μισήσουσιν ἀλλήλους(3).
Ματθ.24,10 Τότε πολλοί θα αποστατήσουν, θα καταδώσουν ο ένας τον άλλο και θα μισούν ο ένας τον άλλο.
(1) Θα υποστούν ναυάγιο στην πίστη τους (b).
(2) Θα αποστατήσουν.
(3) Αυτό είναι το πιο δυσάρεστο από όλα (b).
«Αυτό είναι μεγαλύτερο κακό, όταν ο πόλεμος είναι και εμφύλιος· διότι πολλοί ψευδάδελφοι παρουσιάστηκαν. Είδες που είναι τριπλός ο πόλεμος, από τους πλάνους, από τους εχθρούς, από τους ψευδαδέλφους» (Χ).
Δεν εννοεί, ότι τα θύματα θα ανταποδώσουν κακό αντί κακού (L).
Ματθ.24,11 καὶ πολλοὶ ψευδοπροφῆται(1) ἐγερθήσονται(2) καὶ πλανήσουσι πολλούς(3),
Ματθ.24,11 Θα εμφανιστούν και πολλοί ψευδοπροφήτες και θα παραπλανούν πολλούς.
(1) Δηλαδή ψευδοδιδάσκαλοι. Δες Α΄ Ιω. δ 1 και Διδαχή κεφ. VI,ΧΙ 8 (S).
(2) Ο χρόνος Μέλλοντας είναι αποκαλυπτικός και δεν σημαίνει ότι θα παρουσιαστούν από το Θεό (L).
(3) «Διότι οι παρόμοιοι άνθρωποι είναι ψευδαπόστολοι, εργάτες δόλιοι, που μετασχηματίζονται σε Αποστόλους Χριστού» (Χ).
Ματθ.24,12 καὶ διὰ τὸ πληθυνθῆναι τὴν ἀνομίαν(1) ψυγήσεται(2) ἡ ἀγάπη(3) τῶν πολλῶν(4).
Ματθ.24,12 Επειδή μάλιστα θα πληθύνει η κακία, η αγάπη πολλών θα ψυχρανθεί.
(1) Η περιφρόνηση και παράβαση του νόμου, η κακότητα, η διαφθορά (g).
(2) Χαρακτηριστικό της αγάπης είναι η θερμότητα και η φλόγα (b). Αυτό δεν σημαίνει απροκάλυπτη αποστασία, αλλά απλώς κατάπτωση της πνευματικότητας, ψυχρότητα και σχετική αδιαφορία για τα θρησκευτικά καθήκοντα (ο).
(3) Πρέπει να είναι η προς τον Θεό αγάπη, η μεγάλη εντολή που περιλαμβάνει και την προς τον πλησίον αγάπη (L). Η ψύξη της προς το Θεό αγάπης θα επιφέρει και την επικράτηση της ιδιοτέλειας και του εγωισμού. Για αυτό λοιπόν «δεν θα έχουν ούτε την παρηγοριά που προέρχεται από την αγάπη» (Χ).
«Θα γίνουν σαν θηρία οι άνθρωποι, ώστε δεν θα τους απομένει κάποια ικμάδα αγάπης ούτε για τους πολύ δικούς τους» (Θφ).
Ανομία και αγάπη δύο αντίθετα. Διότι πλήρωμα του νόμου είναι η αγάπη (b).
(4) Του πλήθους των κοινών και συνηθισμένων και κατ’ όνομα Χριστιανών (δ).
Ματθ.24,13 ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος(1), οὗτος σωθήσεται.
Ματθ.24,13 Όποιος όμως μείνει σταθερός ως το τέλος, αυτός θα σωθεί.
(1) Έως ότου μπει τέλος στα δεινά αυτά (g). Μέχρι τέλους του πειρασμού (b). «Αυτός που μέχρι τέλους υπομένει και καρτερικά αντέχει και δεν υποχωρεί μπροστά σε αυτά που του έρχονται» (Θφ). Ή, και πιθανότερο αναφέρεται στο πλήρες της υπομονής.
Ματθ.24,14 καὶ κηρυχθήσεται(1) τοῦτο(2) τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας ἐν ὅλῃ τῇ οἰκουμένῃ(3) εἰς μαρτύριον(4) πᾶσι τοῖς ἔθνεσι, καὶ τότε ἥξει τὸ τέλος.
Ματθ.24,14 Πρώτα θα κηρυχθεί σ’ όλη την οικουμένη αυτό το ευαγγέλιο για τη βασιλεία του Θεού, για να το ακούσουν όλα τα έθνη, και ύστερα θα έρθει το τέλος.
(1) «Από εδώ δίδαξε, ότι κανένα από τα δεινά δεν θα νικήσει το κήρυγμα» (Ζ). Παρά τους εξωτερικούς διωγμούς και τις εσωτερικές προδοσίες το ευαγγέλιο εξακολουθεί να διαδίδεται (p).
(2) Ή, το ευαγγέλιο της βασιλείας του Θεού, του οποίου δηλαδή μέρος αποτελεί και η εσχατολογική αυτή προφητεία (δ). Ή, το ευαγγέλιο, το οποίο ο Ιησούς τότε κήρυττε (b), το ευαγγέλιο, όπως σας αναγγέλλω αυτό τη στιγμή αυτή δηλαδή την προσεχή εγκαθίδρυση της βασιλείας του Θεού πάνω στα ερείπια του παλαιού ιουδαϊκού καθεστώτος (L).
(3) Ή, σε όλο τον κόσμο γενικά και τα έθνη και όχι μόνο το ρωμαϊκό κράτος (δ).
Ή, σε όλο τον ρωμαϊκό κόσμο (L). Εξαρτάται από την έννοια την οποία θα αποδώσουμε στο «θα έλθει το τέλος». Εάν πάρουμε αυτό ως «το τέλος όχι της συντέλειας αλλά των Ιεροσολύμων» (Χ), τότε το σε όλη την οικουμένη= σε όλο το ρωμαϊκό κράτος.
«Για το ότι πριν την άλωση των Ιεροσολύμων κηρύχτηκε το ευαγγέλιο, άκουσε τι λέει ο Παύλος· «σε όλη τη γη έφθασε η φωνή τους»· και πάλι «του ευαγγελίου που κηρύχτηκε σε όλη την κτίση κάτω από τον ουρανό»»(Χ).
(4) Για μαρτυρία της απολύτρωσης που έγινε από τον Κύριό μας Ιησού Χριστό έτσι ώστε εάν τα έθνη δεν πιστέψουν, να είναι αναπολόγητα (F).
«Θα είναι για μαρτυρία εκείνων που δεν πίστεψαν· δηλαδή για έλεγχο, για κατηγορία. Διότι εκείνοι που πίστεψαν θα είναι μάρτυρες κατηγορίας εναντίον εκείνων που δεν πίστεψαν και θα τους καταδικάσουν» (Χ).
«Για να μην μπορούν να λένε την ημέρα της κρίσεως, ότι δεν άκουσαν το κήρυγμα» (Ζ).
«Για αυτό λοιπόν μετά την κήρυξη του ευαγγελίου σε όλη την οικουμένη καταστρέφονται τα Ιεροσόλυμα, ώστε να μην έχουν ούτε σκιά απολογίας όσοι ήταν αχάριστοι. Διότι αυτοί που είδαν τη δύναμή του να λάμπει παντού και να κατακυριεύει αστραπιαία την οικουμένη, ποια συγχώρηση θα ήταν δυνατόν να έχουν πλέον, παραμένοντας στην ίδια αχαριστία τους;» (Χ).
Στιχ. 15-22. Προτύπωση του τέλους η καταστροφή της Ιερουσαλήμ.
Ματθ.24,15 Ὅταν οὖν(1) ἴδητε τὸ βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως(2) τὸ ῥηθὲν διὰ Διανιὴλ τοῦ προφήτου(3) ἑστὼς ἐν τόπῳ ἁγίῳ -ὁ ἀναγινώσκων νοείτω(4)-
Ματθ.24,15 Όταν λοιπόν θα δείτε να στήνεται στο ιερό το βδέλυγμα της ερημώσεως, που προφήτεψε ο Θεός μέσω του προφήτη Δανιήλ –ο αναγνώστης ας καταλάβει–
(1) Αναφέρεται στο «θα έλθει το τέλος» που είναι αμέσως παραπάνω (δ). Εάν το τέλος= «θα έλθει στους Ιουδαίους ο παντελής αφανισμός» (Ζ), με το ακόλουθο οὖν (=λοιπόν) έρχεται ο Κύριος να δώσει τα σημάδια με τα οποία θα προειδοποιηθούν οι πιστοί για τον χρόνο της έλευσης του τέλους αυτού. Εάν όμως το τέλος= το τέλος του κόσμου, του οποίου τύπος είναι το τέλος των Ιεροσολύμων, τότε το οὖν= επειδή αργεί ακόμη το τέλος του κόσμου, δίνω σε σας τώρα σημάδια του για εσάς μερικού τέλους, της καταστροφής των Ιεροσολύμων (δ).
(2) Κάτι βδελυκτό (μισητό, σιχαμερό), το οποίο προκαλεί την ερήμωση. Το βδέλυγμα της βεβήλωσης επακολουθήθηκε από το βδέλυγμα της ερήμωσης (b). Η φράση στο Δανιήλ ια 31,ιβ 11 και θ 27. Σύμφωνα με κάποιους ερμηνευτές βδέλυγμα ερημώσεως = οι ζηλωτές και σικάριοι που κυρίευσαν το ιερό (66 μ.Χ.) με αρχηγό τον Ελεάζαρο και το καταμόλυναν όπως κανείς ποτέ εθνικός δεν έκανε (δ). Για αυτούς ο Ιώσηπος (Ιουδ. Πολ. IV,6,3) γράφει: «αυτά αφού τα παρέβησαν οι ζηλωτές έκαναν να εκπληρωθεί η προφητεία εναντίον της πατρίδας» (L). Σύμφωνα με άλλους ερμηνευτές «βδέλυγμα είναι ο ανδριάντας του Τίτου, τον οποίο αφού κυρίευσε την πόλη, έστησε στα άδυτα του ναού» (Ζ).
Αλλά ο μεν ναός αμέσως μετά την άλωση της πόλης κατακάηκε (δ), και δεν συμβιβάζονται επίσης με την εκδοχή αυτή όσα λέγονται στους στίχους 16-18. Σύμφωνα με άλλους, τόπος άγιος = η Ιουδαία και η Παλαιστίνη ως σύνολο (p), και όχι ο ναός ή τα άγια των αγίων, διότι θα ήταν πολύ αργά πλέον να φύγουν οι κάτοικοι της Ιουδαίας μετά την βεβήλωση του ναού. Τόπος άγιος = μία ορισμένη θέση έξω και κοντά στην αγία Πόλη, και ακριβώς η θέση εκείνη, την οποία ο Κύριος τη στιγμή αυτή αγίαζε λέγοντας τους λόγους του εκείνους. Και βδέλυγμα της ερημώσεως είναι το ρωμαϊκό στράτευμα, το αποτελούμενο από όλα τα έθνη και η σημαία του οποίου θεωρούνταν ως είδωλο (b).
Σύμφωνα με την εκδοχή αυτή η φράση πρέπει να ερμηνευτεί = όταν δείτε τα ρωμαϊκά στρατεύματα, τα οποία θα φέρουν την ερήμωση, να στέκονται στον άγιο τόπο του όρους των Ελαιών. Η πρώτη και η τρίτη εκδοχή είναι πιο σοβαρές.
(3) «Τους παρέπεμψε στον Δανιήλ» (Χ), «που προφήτευσε για αυτού του είδους το βδέλυγμα» (Ζ). Οι λόγοι αυτοί του Δανιήλ αναφέρονταν κατά τους Αλεξανδρινούς Ιουδαίους στον Αντίοχο τον Επιφανή που βεβήλωσε το ναό. Δες Α΄ Μακ. α 54. Εάν δεχτούμε αυτό, τότε ο Κύριος προλέγει εδώ και δεύτερη εκπλήρωση του προφητικού αυτού λόγου. Η από τον Αντίοχο βεβήλωση ήταν κάποια προτύπωση της από τους Ρωμαίους σιχαμερής βεβήλωσης (ο).
(4) Το «ἀναγινώσκων νοείτω» είναι προσθήκη στα λόγια του Σωτήρα· είτε του Ματθαίου είτε του μεταφραστή που αποσκοπεί να καταδείξει, ότι το σημάδι αυτό του Σωτήρα, το βδέλυγμα της ερήμωσης στεκόταν ήδη σε τόπο άγιο (δ). = Όλοι οι αναγνώστες πρέπει ήδη να είναι άγρυπνοι, διότι η από τον Κύριο προφητευμένη καταστροφή είναι κοντά (p).
Ματθ.24,16 τότε(1) οἱ ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ(2) φευγέτωσαν(3) ἐπὶ τὰ ὄρη(4),
Ματθ.24,16 τότε, όσοι βρεθούν στην Ιουδαία, να φύγουν στα βουνά·
(1) «Τότε, όταν το βδέλυγμα στηθεί» (Ζ). «Για αυτό μου φαίνεται ότι εννοεί τα στρατόπεδα (των Ρωμαίων)» (Χ).
(2) Όσοι είναι στην Ιουδαία χώρα, αυτοί δηλαδή που κατοικούν στις πόλεις της (δ).
(3) «Αφού δεν θα έχουν καμία ελπίδα σωτηρίας με το να περιμένουν» (Ζ).
(4) Τα όρη στην Ιουδαία παρείχαν πολλά σπήλαια και τόπους για απόκρυψη. Δες Α΄Μακ. β 28 (S).
Ματθ.24,17 (1)ὁ ἐπὶ τοῦ δώματος μὴ καταβαινέτω ἆραι(2) τὰ ἐκ τῆς οἰκίας αὐτοῦ(3),
Ματθ.24,17 όποιος βρεθεί στο λιακωτό, να φύγει χωρίς να κατεβεί να πάρει τα πράγματα απ’ το σπίτι του.
(1) Ο τρομερός κίνδυνος από την εισβολή των εθνικών θα είναι τόσο μεγάλος, ώστε ούτε στιγμή δεν πρέπει να χάνεται, όταν δοθεί το σύνθημα του κινδύνου (p).
(2) Διότι αν θελήσει να σώσει αυτά κινδυνεύει μαζί τους να χαθεί (δ).
(3) Δεν υπάρχει καιρός να σώσει τα υπάρχοντά του (S). Ας φεύγει και αυτός από το δώμα ή από την εξωτερική σκάλα ή από τις στέγες (δ), χωρίς να κατέβει καθόλου από το δώμα, αλλά από εκεί να μεταπηδά στα γειτονικά δώματα και από αυτά στα άλλα που βρίσκονται κοντά έως ότου φθάσει στα τείχη της πόλης (ο).
Ματθ.24,18 καὶ ὁ ἐν τῷ ἀγρῷ μὴ ἐπιστρεψάτω(1) ὀπίσω ἆραι τὰ ἱμάτια(2) αὐτοῦ(3).
Ματθ.24,18 Το ίδιο κι όποιος βρεθεί στο χωράφι, να φύγει χωρίς να γυρίσει πίσω να πάρει το πανωφόρι του.
(1) «Διότι εάν αυτοί που είναι μέσα φεύγουν, πολύ περισσότερο οι έξω δεν πρέπει να καταφεύγουν εκεί» (Σχ).
(2) Αυθεντική γραφή το ιμάτιον= αναφέρεται στην εργασία στον αγρό με μόνο τον χιτώνα. Έχει λοιπόν ανάγκη αυτός, προκειμένου να φύγει την απειλή του κινδύνου, να πάρει και το ιμάτιό του (δ). «Είναι προτιμότερο να σωθούν με γυμνό το σώμα λοιπόν» (Χ).
(3) «Υπαινισσόμενος την αναπόφευκτη υπερβολή των συμφορών, λέει, ότι πρέπει να φεύγουν χωρίς επιστροφή, χωρίς να φροντίζουν για κανένα από τα υπάρχοντα της οικίας, ούτε ρούχα ούτε άλλα σκεύη» (Θφ).
Ματθ.24,19 οὐαὶ δὲ ταῖς ἐν γαστρὶ ἐχούσαις καὶ ταῖς θηλαζούσαις(1) ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις.
Ματθ.24,19 Κι αλίμονο στις γυναίκες που θα ’ναι έγκυες ή θα θηλάζουν εκείνον τον καιρό!
(1) «Στις μεν έγκυες διότι θα είναι βραδυκίνητες και δεν θα μπορούν να φύγουν εύκολα, επειδή θα κουβαλάνε το φορτίο του εμβρύου» (Χ)· «διότι είναι επιβαρυμένες από το βάρος των εμβρύων» (Ζ).
«Στις άλλες που θηλάζουν, διότι θα κατέχονται από τον δεσμό της συμπάθειας προς τα παιδιά τους, αλλά δεν θα μπορούν να διασώσουν μαζί με τον εαυτό τους και εκείνα. Διότι τα χρήματα και τα ρούχα είναι εύκολο να τα καταφρονήσουν και να προνοήσουν για αυτά» (Χ)·
«το να γίνει όμως η έγκυος ανάλαφρη και αυτή που θηλάζει να απορρίψει το παιδί της που θηλάζει, είναι εντελώς αδύνατον λόγω του δεσμού της φύσης. Αλίμονο λοιπόν σε αυτές που εύκολα θα τις πιάσουν και θα τις σκοτώσουν μαζί με τα έμβρυα και τα παιδιά που θηλάζουν» (Ζ). Με το ουαί δεν εκφέρει απαγόρευση κατά της γεννήσεως τέκνων, αλλά προφητεία αθλιότητας (b).
Ματθ.24,20 προσεύχεσθε δὲ ἵνα μὴ γένηται ἡ φυγὴ ὑμῶν χειμῶνος(1) μηδὲ σαββάτῳ(2).
Ματθ.24,20 Να προσεύχεστε να μην αναγκαστείτε να φύγετε χειμώνα ή μέρα Σάββατο.
(1) Με αυτό σημαίνεται όχι απλώς η εποχή τους έτους, αλλά η κατάσταση του καιρού (b). «Γιατί όχι σε χειμώνα; Λόγω της δυσκολίας από τον καιρό» (Χ). Βεβαίως ο χρόνος και η εποχή, κατά την οποία θα συνέβαιναν αυτά, ήταν ήδη καθορισμένα από το Θεό, πάντοτε όμως τακτοποιήθηκαν αυτά όχι άσχετα με τις προσευχές των πιστών, τις οποίες τώρα ο Κύριος παραγγέλλει και τις οποίες ο Θεός είχε προΐδει. Οι προσευχές αυτές προγνώστηκαν πριν από όλους τους αιώνες από τον Θεό και επέδρασαν στο θείο σχέδιο (ο).
(2) «Όχι το Σάββατο λόγω του νόμου που δεν επέτρεπε να βαδίζουν το Σάββατο παραπάνω από τα καθορισμένα βήματα» (Ζ). Μεταγενέστερες παραδόσεις επέτρεπαν μόνο 2.000 πήχεις, πέντε ή έξι στάδια κατά τον Ιώσηπο (Ιουδ. Πολιτ. 5,2,3, Αρχαιολ. 20,8,6) (δ).
«Είναι φανερό και από εδώ, ότι αν και τα λόγια αυτά τα απηύθυνε προς τους Αποστόλους, αλλά βεβαίως προς τους Ιουδαίους απέβλεπαν αυτά» (Ζ).
Οι πρώτοι Χριστιανοί των Ιεροσολύμων, πιστοί ακόμη στο νόμο, τηρούσαν το Σάββατο (L). Υποδηλώνουν τα λόγια αυτά ότι το ευαγγέλιο γράφτηκε σε χρόνο, κατά τον οποίο το Σάββατο τηρούνταν ακόμη από τους εξ’ Ιουδαίων Χριστιανούς (p).
Ματθ.24,21 ἔσται(1) γὰρ τότε θλῖψις μεγάλη(2), οἵα οὐ γέγονεν ἀπ᾿ ἀρχῆς κόσμου ἕως τοῦ νῦν οὐδ᾿ οὐ μὴ γένηται(3).
Ματθ.24,21 Γιατί τα δεινά που θα συμβούν τότε θα ’ναι τέτοια, που δεν ξανάγιναν απ’ την αρχή του κόσμου έως σήμερα κι ούτε θα ξαναγίνουν.
(1) Ο Σωτήρας εδώ αποκαλυπτικά μιλώντας, μιλά για την τότε μερική θλίψη ως τύπο της γενικής μεγάλης θλίψης που θα προηγηθεί από την παρουσία του (δ). Η άμεση επαλήθευση των λόγων αυτών έγινε στην άλωση των Ιεροσολύμων από τον Τίτο.
(2) «Όποιος βρει τα συγγράμματα του Ιωσήπου θα πληροφορηθεί» (Ζ).
«Ούτε μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι επειδή ήταν χριστιανός ο άνθρωπος (ο Ιώσηπος) εξόγκωσε την τραγωδία· διότι ήταν Ιουδαίος και μάλιστα κατ’ εξοχήν Ιουδαίος και ζηλωτής… Τι λέει λοιπόν αυτός; Ότι τα δεινά εκείνου του πολέμου υπερέβαλαν κάθε προηγούμενη τραγωδία και ότι ποτέ δεν είχε βρει το έθνος παρόμοιος πόλεμος. Διότι τόσο μεγάλη ήταν η πείνα, ώστε και οι ίδιες οι μητέρες να φθάνουν να τρώνε τα παιδιά τους, και να γίνονται μάχες για αυτό» (Χ).
(3) «Πρόσεξε την υπερβολή των κακών, όταν τα κακά εκείνα είναι χειρότερα όταν συγκριθούν όχι μόνο με τα δεινά του προηγούμενου χρόνου, αλλά και με όλο τον χρόνο που ακολουθεί. Διότι ούτε σε ολόκληρη την οικουμένη, ούτε σε όλους τους αιώνες, αυτούς που πέρασαν και αυτούς που θα έλθουν, θα μπορέσει κανείς να ισχυριστεί ότι συνέβησαν τόσο μεγάλα δεινά» (Χ). Αυτό αληθεύει για μεν την Ιουδαία τοπικά, γενικά όμως και καθολικά για τον κόσμο κατά την εποχή την προ της δευτέρας παρουσίας (δ).
Ματθ.24,22 καὶ εἰ μὴ ἐκολοβώθησαν(1) αἱ ἡμέραι ἐκεῖναι(2), οὐκ ἂν ἐσώθη πᾶσα σάρξ(3)· διὰ δὲ τοὺς ἐκλεκτοὺς(4) κολοβωθήσονται αἱ ἡμέραι(5) ἐκεῖναι.
Ματθ.24,22 Κι αν δε λιγόστευε ο Θεός τις ημέρες των δεινών, δε θα γλίτωνε κανένας· αλλά για χάρη των εκλεκτών θα λιγοστέψει τις ημέρες εκείνες.
(1) «Αν δεν ελαττώνονταν οι ημέρες εκείνες κατ’ οικονομίαν από το Θεό» (Ζ).
(2) «Ημέρες εννοεί τις ημέρες του πολέμου και της πολιορκίας εκείνης» (Ζ).
«Αν κρατούσε παραπάνω, λέει, ο πόλεμος των Ρωμαίων κατά της πόλης, όλοι οι Ιουδαίοι θα αφανίζονταν» (Χ). Μπορεί να αναφέρεται και στον περιορισμό της περιόδου του κράτους του αντιχρίστου (S).
(3) «Λέει κάθε σάρκα αντί να πει καμία» (Ζ). «κάθε σάρκα εννοεί ιουδαϊκή. Και οι εντός και οι εκτός της πόλεως» (Χ).
«Δεν θα ξέφευγε τον θάνατο καμία ιουδαϊκή σάρκα. Διότι όλοι θα φονεύονταν και οι εντός και οι εκτός· οι μεν από την πείνα, οι δε από την επιδημία· άλλοι πάλι από ξίφος και από κάθε είδους τρόπους θανάτου» (Ζ).
(4) «Εκλεκτούς ονομάζει τους εξ’ Ιουδαίων πιστούς» (Ζ), «αυτούς που ξεχώρισαν ανάμεσα σε αυτούς» (Ζ). Δεν θα κατέστη δυνατόν όλοι οι Χριστιανοί να διαφύγουν από τα Ιεροσόλυμα. Όπως μπορεί κάποιος να εικάσει, πολλοί ασθενείς, γέροντες και φτωχοί θα έμειναν από ανάγκη. Κάποιοι επίσης θα έμειναν από ζήλο, για να κηρύξουν κατά την κρίσιμη αυτή στιγμή το ευαγγέλιο στους συμπολίτες τους (ο). Οι εκλεκτοί, είτε αυτοί που ήδη επέστρεψαν (στο Θεό) είτε αυτοί που θα επιστρέψουν στο μέλλον, είτε και αυτοί που δεν γεννήθηκαν ακόμη, είναι αναμιγμένοι με το υπόλοιπο της ανθρωπότητας (b).
(5) Για τους εκλεκτούς «ταχύτερα έπαυσε τον πόλεμο, για να μην χαθούν μαζί με τους απίστους, αλλά μάλλον έτσι ώστε και κάποιοι από τους απίστους να σωθούν μαζί με αυτούς» (Ζ).
Στιχ. 23-28. Ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες.
Ματθ.24,23 τότε(1) ἐάν τις ὑμῖν(2) εἴπῃ, ἰδοὺ ὧδε ὁ Χριστὸς ἢ ὧδε, μὴ πιστεύσητε(3)·
Ματθ.24,23 Αν κάποιος τότε σας πει, “να, εδώ είναι ο Μεσσίας” ή “να, εκεί είναι”, μην τον πιστέψετε.
(1) Ή, κατά τον χρόνο της πτώσης της Ιερουσαλήμ (b). Κατά την εποχή εκείνη της μεγάλης θλίψης, δηλαδή της μερικής και της γενικής που προτυπώνεται από αυτήν (δ).
Ή, «με το «τότε» δηλώνει όχι όσα θα συμβούν αμέσως μετά από αυτά, αλλά εκείνα που θα συμβούν στον καιρό κατά τον οποίο πρόκειται να γίνουν, όσα θα πει… Αφού προσπέρασε όλο το χρόνο που θα μεσολαβήσει από την άλωση των Ιεροσολύμων μέχρι τις αρχές της συντέλειας του κόσμου, αναφέρεται στον λίγο πριν τη συντέλεια χρόνο» (Χ).
«Επομένως αυτό που λέει σημαίνει το εξής· Τότε, δηλαδή όταν πρόκειται να έλθει ο αντίχριστος» (Θφ). Και οι δύο εκδοχές σοβαρές.
(2) «Φαίνονται και αυτά ότι ειπώθηκαν προς τους Αποστόλους, επαληθεύονται όμως στους Χριστιανούς που θα ζουν τότε» (Ζ).
(3) Διότι από τον χρόνο εκείνο ο υιός του ανθρώπου δεν θα φανεί μέχρι την δεύτερη έλευσή του (b). Πιστευόταν γενικώς, ότι ο Μεσσίας θα εμφανιζόταν κατά τον καιρό της έσχατης συμφοράς, για αυτό και ο λαός παρείχε ευκολόπιστο το αυτί του σε αγύρτες και απατεώνες (ο).
Ματθ.24,24 ἐγερθήσονται(1) γὰρ ψευδόχριστοι καὶ ψευδοπροφῆται(2) καὶ δώσουσι σημεῖα(3) μεγάλα καὶ τέρατα(4), ὥστε πλανῆσαι, εἰ δυνατόν(5), καὶ τοὺς ἐκλεκτούς.
Ματθ.24,24 Γιατί θα εμφανιστούν ψευδομεσσίες και ψευδοπροφήτες, που θα κάνουν μεγάλα και φοβερά θαύματα, για να παραπλανήσουν, αν είναι δυνατόν, ακόμα κι αυτούς που διάλεξε ο Θεός.
(1) «Αντί να πει θα έλθουν» (Ζ). Λέει τον λόγο για τον οποίο δεν πρέπει να πιστέψουν.
(2) Ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες δεν πρέπει να μπερδεύονται (S). Οι ψευδομεσσίες αυτοί θα συνοδεύονται από ψευδοπροφήτες, οι οποίοι θα είναι μαθητές τους και απόστολοί τους (L). «Και πριν την άλωση των Ιεροσολύμων είπε ότι θα υπάρξουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες, αλλά αυτοί, οι πριν τη δευτέρα παρουσία του θα είναι πολύ χειρότεροι από αυτούς τους πριν την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ).
(3) Αναφέρεται στην αιτία που προκαλεί αυτό, την υπερφυσική δύναμη= σημάδι που μαρτυρεί θεία δύναμη.
(4) Δηλώνει την προκαλούμενη στους ανθρώπους εντύπωση και τον φόβο που τους εμπνέει το σημάδι. Τα θαύματα αυτά θα μπορούσαν μάλλον ως ψευδή να χαρακτηριστούν. Είναι ξεκάθαρος ο χαρακτήρας τους σε σχέση με τα αληθινά θαύματα, των οποίων εκείνα θα είναι χονδροειδής και γελοία απομίμηση (ο).
(5) «Αν θα μπορούσε να γίνει δυνατόν σε αυτούς. Από αυτούς τους ψευδόχριστους ένας είναι και ο λεγόμενος αντίχριστος, του οποίου προφήτες θα είναι οι αναφερόμενοι αυτοί ψευδοπροφήτες» (Ζ).
Ματθ.24,25 Ἰδοὺ(1) προείρηκα(2) ὑμῖν.
Ματθ.24,25 Εγώ σας τα είπα πριν γίνουν.
(1) «Δίνει μαρτυρία για να τους ασφαλίσει» (Ζ).
(2) Ο παρακείμενος δηλώνει την εξακολούθηση του αποτελέσματος· τα προείπα έτσι ώστε, όταν γίνουν, κανείς από σας να μην εξαπατηθεί από αυτά (δ).
Ματθ.24,26 ἐὰν οὖν εἴπωσιν(1) ὑμῖν, ἰδοὺ ἐν τῇ ἐρήμῳ(2) ἐστί, μὴ ἐξέλθητε, ἰδοὺ ἐν τοῖς ταμείοις(3), μὴ πιστεύσητε·
Ματθ.24,26 Αν, λοιπόν, σας πουν, “να τος, είναι στην έρημο”, μην πάτε· κι αν σας πουν, “να τος, εκεί είναι κρυμμένος”, μην τους πιστέψετε.
(1) «Οι προπομποί και υπηρέτες του αντιχρίστου» (Ζ) και γενικά κάθε ψευδόχριστου.
(2) Ώστε να πορευθείτε αρκετό δρόμο για να τον συναντήσετε (δ). Εφαρμόζεται σε εκείνους, οι οποίοι σύρουν όχλους με θόρυβο πίσω τους (b).
(3) «Ταμεία να εννοήσεις εδώ τα πιο εσωτερικά δωμάτια των σπιτιών» (Ζ), τους ενδότερους θαλάμους οποιασδήποτε οικίας, όπου κατ’ ιδίαν και εύκολα μπορείτε να τον συναντήσετε (δ). Έρημος-ταμεία, αντίθεση= είτε δημόσια ανακηρύσσεται ο Μεσσίας αυτός είτε κρυφά και κατ’ ιδίαν αποκαλύπτεται (S).
Ματθ.24,27 ὥσπερ γὰρ(1) ἡ ἀστραπὴ(2) ἐξέρχεται ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ φαίνεται ἕως δυσμῶν(3), οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία(4) τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου(5)·
Ματθ.24,27 Γιατί ο Υιός του Ανθρώπου θα έρθει τόσο φανερά, όπως η αστραπή που βγαίνει στην ανατολή και φαίνεται ως τη δύση.
(1) Εξηγεί τον λόγο για τον οποίο δεν πρέπει να βγουν ούτε να πιστέψουν.
«Διότι όχι όπως ακριβώς στην προηγούμενη παρουσία στη Βηθλεέμ φάνηκε και σε μια μικρή γωνία της οικουμένης και χωρίς κανείς να το ξέρει από την αρχή, έτσι και τότε θα γίνει, λέει, αλλά θα έλθει φανερά και με κάθε δόξα και δεν θα χρειαστεί κάποιος να τον εξαγγείλει» (Χ).
(2) «Πώς λοιπόν φαίνεται η αστραπή; Δεν χρειάζεται κάποιον να την εξαγγείλει, δεν έχει ανάγκη κήρυκα, αλλά και σε αυτούς που κάθονται στα σπίτια, και σε αυτούς που είναι στα δωμάτια, φαίνεται ακαριαία σε ολόκληρη την οικουμένη» (Χ).
(3) Με τη φράση από ανατολών έως δυσμών δείχνει τα δύο αντίθετα σημεία του ορίζοντα, στο ένα από τα οποία αφού γεννιέται η αστραπή αμέσως και ακαριαία φαίνεται και στο άλλο = με τη μία φωτίζει όλο τον ορίζοντα από τη μία άκρη στην άλλη (δ). Η ιδέα που εκφράζεται με την εικόνα φαίνεται να είναι, ότι η παρουσία του υιού του ανθρώπου δεν θα είναι τοπική, αλλά ορατή παντού (a).
(4) «Έτσι θα είναι και η παρουσία εκείνου, θα φαίνεται σε όλους ταυτόχρονα λόγω της υπερβολικής λαμπρότητας που έχει, και η ίδια θα εξαγγείλει τον εαυτό της στους ανθρώπους» (Ζ). Ο Μεσσίας δεν θα παραμένει κρυμμένος ώστε να γίνεται σιγά σιγά γνωστός. Η εμφάνισή του με τη μία θα προκαλέσει σε όλους πληροφορία για το ποιος είναι ο Μεσσίας και δεν θα είναι ανάγκη να μάθει κάποιος αυτό από άλλους (p).
(5) Από το χωρίο αυτό μέχρι το στίχο 44 ειδικά αποκαλείται συχνά υιός του ανθρώπου (b). Η έλευση αυτή αναφέρεται πρώτον μεν στην έλευση για εκδίκηση του ιουδαϊκού έθνους, και έπειτα και με κυριότερη έννοια στην τελική έλευση για να κρίνει τον κόσμο (ο).
Ματθ.24,28 ὅπου γὰρ ἐὰν ᾖ τὸ πτῶμα, ἐκεῖ συναχθήσονται οἱ ἀετοί(1).
Ματθ.24,28 Κι όπως λέει η παροιμία, όπου το πτώμα, εκεί και τα όρνεα.
(1) Παροιμιακός λόγος. Ίσως μία φράση που χρησιμοποιούνταν τότε. Εκφράζει εδώ το αναπόφευκτο (S). Διάφοροι με διάφορους τρόπους ερμήνευσαν.
Ή, παρομοίασε «με πτώμα τον εαυτό του επειδή μαζεύει τους αετούς και επειδή είναι τροφή πνευματική τους και ζωή αιώνια. Ο Λουκάς ονόμασε σώμα το πτώμα» (Ζ), και αετοί είναι «το πλήθος των αγγέλων, των μαρτύρων, των αγίων όλων» (Χ).
Ή, όπως όταν η ζωή εγκαταλείπει το σώμα γίνεται αυτό πτώμα και οι αετοί αμέσως πέφτουν εναντίον του, έτσι όταν ο κόσμος σαπίσει από το κακό, ο Υιός του ανθρώπου θα έλθει μαζί με τους αγγέλους του να επιφέρει την κρίση (a).
Ή, ο παροιμιακός λόγος επιδέχεται διάφορες εφαρμογές, αλλά εδώ φαίνεται να αναφέρεται στους ψευδόχριστους και ψευδοπροφήτες. Καιρός μεγάλης κρίσης ηθικής είναι κατάλληλη ευκαιρία για απατεώνες. Όταν ο φανατισμός αντικαταστήσει τη θρησκεία, θα είναι πάντοτε απατεώνες έτοιμοι να εκμεταλλευτούν για όφελός τους την διαφθορά του αρίστου. Αλλά μπορεί να εφαρμοστεί και στην κρίση του Θεού που έρχεται σε διεφθαρμένη κατάσταση της κοινωνίας και ως ειδικό παράδειγμα επαλήθευσης της αρχής αυτής, εφαρμόζεται στους Ρωμαίους που επέλασαν κατά της ιουδαϊκής συναγωγής και του ιουδαϊκού έθνους (p).
Οι τελευταίες αυτές ερμηνείες είναι πιθανότερες.
Στιχ. 29-35. Η δευτέρα παρουσία του Κυρίου.
Ματθ.24,29 Εὐθέως(1) δὲ μετὰ τὴν θλῖψιν τῶν ἡμερῶν ἐκείνων(2) ὁ ἥλιος σκοτισθήσεται(3) καὶ ἡ σελήνη οὐ δώσει τὸ φέγγος αὐτῆς, καὶ οἱ ἀστέρες πεσοῦνται(4) ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ, καὶ αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν(5) σαλευθήσονται(6).
Ματθ.24,29 Αμέσως ύστερα από τα δεινά εκείνης της εποχής, ο ήλιος θα σκοτεινιάσει, και το φεγγάρι θα πάψει πια να φέγγει· τ’ άστρα θα πέσουν από τον ουρανό, και οι ουράνιες δυνάμεις που κρατούν την τάξη του σύμπαντος, θα διασαλευτούν.
(1) Το ευθέως ή λέγεται κατά το ύφος των αποκαλυπτικών συγγραφέων, οι οποίοι χρησιμοποιούν το ταχύ ή ευθύς ή ιδού αίφνης, για να εκφράσουν τις μεταβολές καθώς εμφανίζονται αυτές στις διαδοχικές εικόνες των οπτασιών τους (L) ή αναφέρεται σε αυτά που ακολουθούν μετά την θλίψη… = «Αμέσως μετά την θλίψη των ημερών εκείνων. Θλίψη λέει των ημερών του αντιχρίστου και των ψευδοπροφητών» (Χ).
Αναφέρεται αυτό στην τέλεια μεγάλη και γενική θλίψη, της οποίας τύπος μόνο ήταν η τότε μερική των Ιεροσολύμων (δ). «Διότι αν ο ιουδαϊκός πόλεμος περιορίστηκε σε χρόνο για τους εκλεκτούς, πολύ περισσότερο αυτός ο πειρασμός θα περιοριστεί για αυτούς τους ίδιους» (Χ), «τους εκλεκτούς που θα υπάρχουν στον τότε καιρό της συντέλειας του κόσμου» (Σχ).
(2) Δεν αποκλείεται και αυτοί οι Απόστολοι να παρανόησαν τα λόγια του Σωτήρα νομίζοντας, ότι μετά την θλίψη της πολιορκίας και άλωσης των Ιεροσολύμων θα επακολουθούσε αμέσως η δευτέρα παρουσία (δ,a).
(3) Ή «θα αμαυρωθεί» (Θφ), «δεν θα αφανιστεί αλλά θα νικηθεί από το φως της παρουσίας του Χριστού» (Ζ), ή, πιο σωστά «θα μετασχηματιστεί λοιπόν αυτή η κτίση» (Χ)· θα επέλθει το τέλος του κόσμου με την καταστροφή των στοιχείων και τη μεταβολή του κόσμου αυτού του παλαιού σε καινούργιο (δ).
(4) «Διότι τι ανάγκη θα υπάρχει για αυτά (τη σελήνη και τα αστέρια), αφού δεν θα υπάρχει νύχτα;» (Χ). Διαταραχή των ουρανίων σωμάτων είναι μόνιμο χαρακτηριστικό των ιουδαϊκών εσχατολογικών περιγραφών για το τέλος των καιρών. Δες Ησ. ιγ 10,κδ 21,23,λδ 4,Ιεζ. λβ 7,Ιωήλ δ 15,Αποκ. στ 12 (S).
(5) Οι από τον Θεό τοποθετημένες αγγελικές δυνάμεις, με τις οποίες συγκρατείται και διατηρείται ο κόσμος (δ).
(6) «Και πολύ λογικά· αφού θα δουν να γίνεται τέτοια μεταβολή. Διότι αν όταν έγιναν τα άστρα, τόσο πολύ έφριξαν και θαύμασαν· (διότι, λέει, όταν γεννήθηκαν τα άστρα, με δόξασαν με φωνή μεγάλη όλοι οι άγγελοι)· πολύ περισσότερο όταν θα βλέπουν όλα να μεταρρυθμίζονται και τους συνδούλους τους να απολογούνται και την οικουμένη όλη να στέκεται σε φοβερό δικαστήριο» (Χ).
Ματθ.24,30 καὶ τότε φανήσεται τὸ σημεῖον(1) τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ τότε κόψονται πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς(2) καὶ ὄψονται τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐρχόμενον ἐπὶ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ(3) μετὰ δυνάμεως(4) καὶ δόξης πολλῆς(5).
Ματθ.24,30 Τότε θα εμφανιστεί στον ουρανό το σημάδι του Υιού του Ανθρώπου και θα θρηνήσουν όλες οι φυλές της γης· θα δουν τον Υιό του Ανθρώπου να έρχεται πάνω στα σύννεφα του ουρανού, με δύναμη και λαμπρότητα μεγάλη.
(1) Το σημάδι, με το οποίο δείχνεται, ότι ο Μεσσίας μετά από λίγο ή αμέσως θα έλθει και στα μάτια όλων θα φανερωθεί (g). Το σημάδι φαίνεται να είναι ξεχωριστό από την παρουσία και να προηγείται αυτής (a).
Τι είναι το σημάδι αυτό; Είναι αμφίβολο. Μπορεί η φράση να σημαίνει το σημάδι ότι ο υιός του ανθρώπου πρόκειται να φανεί, οπότε οι λόγοι θα ήταν απάντηση στην ερώτηση των μαθητών. Ποιο είναι το σημάδι της παρουσίας σου;
Ή, είναι δυνατόν αυτός ο ίδιος ο Υιός του ανθρώπου να είναι το σημάδι ότι η συντέλεια των αιώνων ήλθε, οπότε αναφέρεται άμεσα στο Δανιήλ ζ 13: «Και να μαζί με τα σύννεφα του ουρανού ερχόταν ως υιός ανθρώπου» (p). Σημάδι είναι η θριαμβευτική συνοδεία του Υιού του ανθρώπου που έρχεται μέσα στη δόξα του (b).
Ή, «σημάδι του λέει τον σταυρό, που θα λάμπει τότε πολύ πιο λαμπρά από τον ήλιο» (Ζ)· «αφού βεβαίως εκείνος μεν (ο ήλιος) θα σκοτιστεί και θα κρυφτεί, ενώ αυτός θα φαίνεται· δεν θα φαινόταν, εάν δεν ήταν πολύ πιο λαμπερός από τις ακτίνες του ηλίου» (Χ).
(2) «Θα θρηνήσει όλο το γένος των απίστων· οι μεν επειδή σταύρωσαν το Χριστό, οι δε επειδή τιμώρησαν τους Χριστιανούς, και οι άλλοι επειδή δεν πίστεψαν. Θα είναι όμως ανώφελος σε αυτούς ο τότε θρήνος» (Ζ). Παράλληλο χωρίο το Ζαχαρίου ιβ 12 «και θα θρηνήσει η γη κατά φυλές», μόνο που το πένθος της γης Ιερουσαλήμ θα επεκταθεί τώρα σε όλη τη γη (L).
(3) «Θα έρθει σε σύννεφο όπως αναλήφθηκε» (Χ), όπως στο Δανιήλ ζ 13 σύμφωνα με τους Ο΄ (L).
(4) Με μεγάλο σμήνος αγγέλων (S). Η θεία του δύναμη φανερώνεται και με την παρουσία όλων των μύριων μυριάδων αγγέλων που έρχονται μαζί του για την κρίση (δ).
(5) Η εξωτερική λαμπρότητα και μεγαλειότητα της θείας του φύσης (δ).
Ματθ.24,31 καὶ ἀποστελεῖ τοὺς ἀγγέλους(1) αὐτοῦ μετὰ σάλπιγγος φωνῆς μεγάλης(2), καὶ ἐπισυνάξουσι(3) τοὺς ἐκλεκτοὺς αὐτοῦ ἐκ τῶν τεσσάρων ἀνέμων(4) ἀπ᾿ ἄκρων οὐρανῶν ἕως ἄκρων αὐτῶν(5).
Ματθ.24,31 Αυτός θα στείλει τους αγγέλους του να σαλπίσουν δυνατά και να συνάξουν τους εκλεκτούς του από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, από το ένα άκρο του κόσμου ως το άλλο.
(1) Εδώ οι άγγελοι στέλνονται για να μαζέψουν τους εκλεκτούς. «Και για ποιο λόγο τους καλεί μέσω αγγέλων, αφού έρχεται ο ίδιος τόσο φανερά; Τιμώντας τους και με αυτόν τον τρόπο» (Χ). Στο Ματθ. ιγ 41 οι άγγελοι εξαποστέλλονται για όλεθρο των κακών, ενώ εδώ για να μαζέψουν τους εκλεκτούς (S).
(2) Με σάλπιγγα μεγαλόφωνη (δ). Δες Α΄Θεσ. δ 16, Α΄Κορ. ιε 52 και Αποκ. α 10. «Και τι χρειάζονται οι σάλπιγγες και ο ήχος; Για ξεσήκωμα, για ευφροσύνη, για την εμφανή παρουσίαση του εκπληκτικού γεγονότος, για την οδύνη αυτών που θα απομείνουν πίσω» (Χ).
(3) «Πρόσεξε όμως, ότι η μεν σάλπιγγα θα αναστήσει τους νεκρούς· έπειτα αφού αναστηθούν, θα τους μαζέψουν οι άγγελοι και αφού μαζευτούν, θα τους αρπάξουν τα σύννεφα, όπως είπε ο Παύλος» (Α΄Θεσ. δ 17) (Ζ).
(4) «Με τους τέσσερεις ανέμους δήλωσε τα τέσσερα πέρατα της οικουμένης, ανατολή δύση βορρά και νότο· διότι από κάθε πέρας πνέει ιδιαίτερος άνεμος και αυτοί οι τέσσερεις είναι οι κυρίως άνεμοι. Με τα πέρατα όμως δήλωσε μαζί και τα ενδιάμεσα» (Ζ).
(5) «Είναι ερμηνευτικό της φράσης «από τους τέσσερεις ανέμους», και σημαίνει ότι δηλώνουν τα άκρα και άκρα είναι τα πέρατα που αναφέρθηκαν» (Ζ)= από το ένα άκρο του ορίζοντα, όπου ακουμπά ο ουρανός τη γη, δηλαδή από τη μία εσχατιά της γης στην άλλη (δ).
Ματθ.24,32 Ἀπὸ δὲ τῆς συκῆς(1) μάθετε τὴν παραβολήν(2). ὅταν ἤδη ὁ κλάδος αὐτῆς γένηται ἁπαλὸς καὶ τὰ φύλλα ἐκφύῃ, γινώσκετε ὅτι ἐγγὺς τὸ θέρος(3)·
Ματθ.24,32 Πάρτε μάθημα από τη συκιά: Όταν πια μαλακώσουν τα κλαδιά της και βγάλει φύλλα, καταλαβαίνετε πως πλησιάζει το καλοκαίρι.
(1) Ίσως κάποια συκιά ήταν εκεί που και χρησίμευσε αυτή σαν παράδειγμα. Ή, και οποιοδήποτε άλλο δέντρο μπορούσε να δώσει αφορμή για χρήση του παραδείγματος (S).
(2) Εδώ σημαίνει την σύγκριση, την ομοιότητα του ενός πράγματος με το άλλο (g).
«Παραβολή λέει το παράδειγμα, το οποίο πρόκειται να πει για να αποδείξει ότι δεν είναι μεγάλο το διάστημα μεταξύ του σημαδιού της δευτέρας παρουσίας που δηλώθηκε και αυτής της ίδιας της παρουσίας» (Ζ).
(3) «Εδώ προφητεύει και κάτι άλλο, καλοκαίρι πνευματικό, και ότι εκείνη την ημέρα από τον χειμώνα του παρόντος θα επικρατήσει γαλήνη χάριν των δικαίων… Δεν ανέφερε όμως την παραβολή της συκιάς μόνο για αυτό, για να φανερώσει το χρόνο… αλλά για να επιβεβαιώσει και με αυτόν τον τρόπο όσα είπε, ότι οπωσδήποτε θα συμβούν. Διότι όπως αυτό είναι αναγκαίο επακόλουθο, έτσι και εκείνο. Γιατί πράγματι όπου τυχόν θέλει να τονίσει ότι αυτό που λέει θα συμβεί οπωσδήποτε, φέρνει στη μέση φυσικές αναγκαιότητες» (Χ).
Ματθ.24,33 οὕτω καὶ ὑμεῖς ὅταν ἴδητε ταῦτα πάντα(1), γινώσκετε ὅτι ἐγγύς ἐστιν ἐπὶ θύραις(2).
Ματθ.24,33 Έτσι κι εσείς, όταν τα δείτε όλα αυτά, να καταλάβετε ότι πλησιάζει το τέλος, ότι βρίσκεται πολύ κοντά.
(1) Όλα αυτά τα σημάδια, τα οποία προανέφερα για την καταστροφή των Ιεροσολύμων (δ).
(2) Να γνωρίζετε, ότι είναι κοντά η κρίση του Θεού η μερική. Το εγγύς εστίν αναφέρεται άμεσα μεν στην κρίση του Θεού στα Ιεροσόλυμα, εμμέσως δε στην μεγάλη κρίση, το αντίτυπο της μικρής (δ).
Ματθ.24,34 ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ γενεὰ αὕτη(1) ἕως ἂν πάντα ταῦτα(2) γένηται.
Ματθ.24,34 Σας βεβαιώνω πως όλα αυτά θα γίνουν όσο ακόμη ζουν οι άνθρωποι ετούτης της γενιάς.
(1) Η γενεά προς την οποία μιλούσε· αυτό έγινε, διότι και Απόστολοι και πιστοί και Ιουδαίοι είδαν και επέζησαν της καταστροφής των Ιεροσολύμων (δ).
Λιγότερο πιθανή ερμηνεία: «γενεά δεν εννοεί την τότε, αλλά αυτήν των πιστών· διότι συνηθίζει να χαρακτηρίζει την γενιά όχι μόνο από τους χρόνους, αλλά και από το είδος της θρησκείας και του τρόπου ζωής, όπως όταν λέει· «Αυτή η γενιά εκείνων που ζητούν τον Κύριο»»(Χ).
«Για να μην θεωρήσουν δηλαδή οι Απόστολοι, ότι τα αναφερθέντα δεινά θα εξαφανίσουν από τη ρίζα του το κήρυγμα και τους πιστούς, πληροφορεί αυτούς, ότι δεν θα αφανιστεί η θρησκεία των πιστών, μέχρι τη δευτέρα παρουσία, αλλά θα διαμείνει μέχρι τη συντέλεια του κόσμου» (Ζ).
(2) Κυρίως «όσα προείπε για την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ). Πολλοί από τους τότε ζωντανούς θα έβλεπαν το βδέλυγμα της ερήμωσης και την καταστροφή των Ιεροσολύμων που θα ακολουθούσε αυτό.
Ματθ.24,35 (1)ὁ οὐρανὸς(2) καὶ ἡ γῆ(3) παρελεύσονται(4), οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσι(5).
Ματθ.24,35 Ο σημερινός κόσμος θα πάψει να υπάρχει, τα λόγια μου όμως ποτέ».
(1) Η έννοια του όλου στίχου: «αυτά τα στερεοποιημένα και τα ακίνητα ευκολότερα θα αφανιστούν, παρά θα διαψευστεί κάτι από τα λόγια μου» (Χ).
(2) Του οποίου η κίνηση κανονίζεται από τους πλέον αλάνθαστους νόμους (b).
(3) Η οποία είναι αμετακίνητα θεμελιωμένη (b). «Τα στοιχεία του κόσμου τα παρενέβαλε στο λόγο, αφ’ ενός για να δηλώσει ότι η Εκκλησία είναι προτιμότερη και του ουρανού και της γης, αφ’ ετέρου για να δείξει και από εδώ ότι είναι δημιουργός του παντός» (Χ).
(4) Θα εξαφανιστούν, θα καταστραφούν, θα εκλείψουν (δ).
(5) Θα επαληθευτούν επακριβώς με τα γεγονότα που θα γίνουν. Ο ουρανός και η γη θα αντικατασταθούν από νέο ουρανό και νέα γη, τα οποία περιγράφτηκαν με τα λόγια μου (b).
Στιχ. 36-44. Άγνωστη η ώρα της δευτέρας παρουσίας του Κυρίου.
Ματθ.24,36 Περὶ δὲ(1) τῆς ἡμέρας ἐκείνης(2) καὶ ὥρας(3) οὐδεὶς οἶδεν, οὐδὲ οἱ ἄγγελοι τῶν οὐρανῶν(4), εἰ μὴ ὁ πατήρ μου μόνος(5).
Ματθ.24,36 Ποια όμως μέρα και ώρα θα έρθει το τέλος, κανένας δεν το ξέρει· ούτε οι άγγελοι των ουρανών, παρά μόνον ο Πατέρας μου.
(1) Ο σύνδεσμος «δε» είναι αντιθετικός. Ο Κύριος δείχνει το χρόνο της καταστροφής του ναού και της πόλης των Ιεροσολύμων στους στίχους 32-34, αρνείται όμως στον στίχο αυτό, ότι η ώρα και η ημέρα της συντέλειας του κόσμου είναι γνωστή (b).
(2) Την γνωστή, την μεγάλη και φοβερή ημέρα της φανέρωσης του Σωτήρα (δ). Μερικοί από εκείνους, οι οποίοι άκουγαν τα λόγια του Σωτήρα θα ζούσαν, για να δουν ένα τρομακτικό παράδειγμα που πείθει για το τι είναι η κρίση του Θεού· αλλά όλοι πρέπει να θυμούνται ότι απομένει κάτι τρομακτικότερο, που αφορά στην όλη ανθρωπότητα, η χρονολογία όμως του οποίου είναι μόνο στο Θεό γνωστή (p).
(3) Ημέρα είναι το σύνολο, ώρα είναι ένα τμήμα αυτής (b).
(4) «Εάν οι άγγελοι οι ουράνιοι αγνοούν αυτές, πολύ περισσότερο οι άνθρωποι οι γήινοι δεν πρέπει να γνωρίζουν αυτές» (Ζ).
(5) Οι κώδικες σιναϊτικός και βατικανός και κάποιοι άλλοι έχουν: ουδέ ο υιός ει μη ο πατήρ μόνος. Οποιαδήποτε και αν είναι η αυθεντική γραφή, εφ’ όσον προστίθεται η λέξη «μόνος», η έννοια του χωρίου παραμένει ούτως ή άλλως η ίδια. = «Ούτε ο υιός δεν ξέρει την ημέρα εκείνη και ώρα ως άνθρωπος· διότι ως Θεός γνωρίζει ακριβώς το ίδιο με τον Πατέρα» (Ζ).
«Διότι όλα όσα έχει ο Πατέρας είναι του Υιού· και την γνώση όμως έχει της ημέρας ο Πατέρας. Και ο Υιός άρα έχει αυτήν» (Θφ).
«Διότι αν γνωρίζει καλά τον Πατέρα (ο Υιός), πώς αγνοεί την έσχατη ημέρα; Διότι κανείς δεν γνωρίζει τον Πατέρα παρά μόνο ο Υιός… Και αν το Πνεύμα το Άγιο γνωρίζει όλα τα του Θεού, πώς ο Υιός αγνοεί την ημέρα την οποία δημιούργησε; Και αν οι αιώνες από αυτόν έγιναν και οι χρόνοι, είναι φανερό ότι και η έσχατη ημέρα βρίσκεται στους αιώνες και τους χρόνους και είναι αδύνατον να την αγνοεί αυτός» (Α).
«Αλλά, αν και ο ίδιος, μολονότι είναι Θεός Λόγος, έγινε και χρημάτισε άνθρωπος, ο οποίος αγνοεί αυτά που θα γίνουν σύμφωνα με τη δική του φύση και το μέτρο της ανθρωπότητας, αλλά δέχεται πολλές φορές τη γνώση με αποκάλυψη του Θεού. Και να μην απορήσεις αν καταδέχεται την μικροπρέπεια της άγνοιας. Γιατί, αν και είναι δεσπότης, ονομάζεται δούλος ως άνθρωπος, και ενώ είναι Κύριος της δόξας, ζητά δόξα από τον Πατέρα σαν να μην έχει δόξα, και ενώ ο ίδιος είναι πραγματικά η ζωή και ζωογονεί τα πάντα, λέγεται ότι αναστήθηκε με τη δύναμη του αγίου Πνεύματος… τι το παράδοξο αν και αυτό που υπάρχει κατά φύση, δηλαδή το να αγνοήσει κάτι από αυτά που υπάρχουν, θεώρησε άξιο ενδεχομένως να το οικειωθεί και αυτό μαζί με τα άλλα ιδιώματα;…
Σκεπτόμενοι λοιπόν σωστά, θα πούμε ότι γνωρίζει ο Υιός κατά το ότι είναι και νοείται Θεός, όσον αφορά όμως την ανθρώπινη φύση του, επειδή έγινε και άνθρωπος, δεν ψεύδεται καθόλου όταν λέει, ότι δεν γνωρίζει, και να μην αποδώσουμε το πράγμα στα ιδιώματα της θεότητας, αλλά στη μορφή του δούλου και στη δική μας πτωχεία. … Διότι δεν ήρθε και εγκαταστάθηκε σε κάποιον άνθρωπο, σύμφωνα με την ανοησία κάποιων, αλλά έγινε ο ίδιος αληθινά άνθρωπος, μαζί με το ότι είναι και από τη φύση του Θεός» (Κ).
Μιλά σύμφωνα με την ανθρώπινη φύση στην κατάσταση της ταπείνωσης και αποδίδει στη θεία φύση και θεότητα, και κατά συνέπεια στον Πατέρα που έχει την πρωτοβουλία σε κάθε έργο της θεότητας, την εξουσία του να ορίσει την μεγάλη εκείνη ημέρα, όπως και την γνώση αυτής (δ). Προβλήθηκε το χωρίο αυτό για άρνηση του δόγματος της θεότητας του Χριστού. Καμία σημασία όμως δεν έχει αυτό, όταν κάποιος έχει την αληθινή έννοια για τις δύο φύσεις στον Χριστό που ενώθηκαν στον Θεάνθρωπο κατά τρόπο ασύγχυτο. Κατά την ανθρώπινη φύση του ο Κύριος αγνοούσε, αυτό όμως δεν είναι περισσότερο εκπληκτικό από την βεβαίωση, ότι ο Ιησούς αύξανε κατά την σοφία (Λουκ. β 52) ή είχε ψυχή που ταραζόταν και κυριευόταν από αγωνία (Ματθ. κστ 38,Μάρκ. ιδ 34,Ιω. ιβ 27,ιγ 31)(ο).
Ματθ.24,37 (1)ὥσπερ(2) δὲ αἱ ἡμέραι τοῦ Νῶε, οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου(3).
Ματθ.24,37 Η παρουσία του Υιού του Ανθρώπου θα μοιάζει με ό,τι έγινε την εποχή του Νώε.
(1) Με τον στίχο αυτόν «φανερώνει με το παράδειγμα το αιφνίδιο και απροσδόκητο της παρουσίας» (Ζ), «δηλώνοντας ότι θα έλθει αστραπιαία και απροσδόκητα και ενώ οι περισσότεροι θα επιδίδονται σε απολαύσεις» (Χ).
(2) Οι συνθήκες θα είναι ανάλογες με αυτές προ του κατακλυσμού. Εξηγεί αυτό αμέσως στον επόμενο στίχο.
(3) Το σημείο που τονίζεται είναι το απροετοίμαστο των ανθρώπων. Η παρουσία εδώ εκλαμβάνεται ότι έρχεται απροειδοποίητα, χωρίς να προηγηθούν σημάδια (S).
Ματθ.24,38 ὥσπερ γὰρ(1) ἦσαν ἐν ταῖς ἡμέραις ταῖς πρὸ τοῦ κατακλυσμοῦ τρώγοντες καὶ πίνοντες(2), γαμοῦντες καὶ ἐκγαμίζοντες(3), ἄχρι ἧς ἡμέρας εἰσῆλθε Νῶε εἰς τὴν κιβωτόν,
Ματθ.24,38 Εκείνη την εποχή, πριν από τον κατακλυσμό, οι άνθρωποι έτρωγαν και έπιναν, παντρεύονταν και πάντρευαν ως την ημέρα που μπήκε ο Νώε στην κιβωτό.
(1) «Κάνοντας πιο σαφές το παράδειγμα, δίδαξε, ότι θα έλθει ενώ οι πολλοί θα τρυφούν και θα είναι αμέριμνοι» (Ζ).
(2) «Αν όμως τότε θα υπάρχει απόλαυση, πώς είπε «μετά την θλίψη των ημερών εκείνων»; Θλίψη μεν θα είναι για τους ευσεβείς και δίκαιους· ενώ απόλαυση για τους πονηρούς και αναίσθητους» (Ζ).
«Με αυτά δείχνει, ότι όταν έλθει ο αντίχριστος, θα αυξηθούν οι ανάρμοστες ηδονές μεταξύ εκείνων οι οποίοι είναι παράνομοι και έχουν χάσει την ελπίδα της σωτηρίας τους. Τότε θα υπάρχει γαστριμαργία, διασκεδάσεις και μεθύσια» (Χ).
(3) Αυθεντική γραφή γαμίζοντες. «Εκγαμίζω» και γαμίζω «σημαίνει παντρεύω την κόρη με άνδρα» (Ζ). Αυτά που απαριθμούνται εδώ (τρώγοντες, πίνοντες, γαμούντες, εκγαμίζοντες) δεν είναι από μόνα τους κακά. Αλλά οι άνθρωποι της εποχής εκείνης βρισκόμενοι σε αμέριμνη ασφάλεια ζούσαν βίο παχυλής σαρκικότητας και δεν απασχολούνταν με τίποτα πνευματικότερο παρά μόνο πώς να υπηρετήσουν την σάρκα (ο).
Ματθ.24,39 καὶ οὐκ ἔγνωσαν(1) ἕως ἦλθεν ὁ κατακλυσμὸς καὶ ἦρεν ἅπαντας, οὕτως(2) ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου.
Ματθ.24,39 Δεν κατάλαβαν τίποτε, ώσπου ήρθε ο κατακλυσμός και τους αφάνισε όλους. Έτσι θα γίνει και με την παρουσία του Υιού του Ανθρώπου.
(1) «Διότι όπως δεν πίστευαν όταν κατασκευαζόταν η κιβωτός, και ενώ βρισκόταν ανάμεσά τους προαναγγέλλοντας τα δεινά που επρόκειτο να συμβούν» (Χ), «και η οποία προμήνυε την εντός ολίγου καταστροφή» (Ζ), «εκείνοι όμως βλέποντας αυτήν, σαν να μην επρόκειτο να συμβεί κανένα κακό, έτσι τρυφούσαν» (Χ), και «δεν αισθάνονταν» (Ζ), δεν κατάλαβαν· «κυριευμένοι από τη μέθη της κακίας δεν καταλάβαιναν τον φόβο όσον θα γίνονταν» (Χ). Η άγνοιά τους ήταν θεληματική (b).
(2) «Έτσι και αυτοί, ενώ θα βλέπουν τον αντίχριστο να ενεργεί και τα σημάδια της συντέλειας, δεν θα δείχνουν καμία φροντίδα» (Ζ).
Ματθ.24,40 τότε δύο ἔσονται ἐν τῷ ἀγρῷ(1), ὁ εἷς παραλαμβάνεται(2) καὶ ὁ εἷς ἀφίεται(3)·
Ματθ.24,40 Τότε, από δύο ανθρώπους που θα βρεθούν στο χωράφι, ο ένας θα σωθεί κι ο άλλος θα χαθεί.
(1) Επιτελώντας την καθημερινή τους εργασία (ο).
Ή, «με αυτούς μεν που είναι στους αγρούς δηλώνει τους πλούσιους, ενώ με αυτές που θα αλέθουν στο μύλο τους φτωχούς, και διδάσκει ότι και από τους πλούσιους και από τους φτωχούς κάποιοι μεν σώζονται κάποιοι πάλι χάνονται» (Ζ).
Ή, πιο σωστά «για αυτό είπε και δύο στον αγρό, για να δηλώσει αυτό, ότι δηλαδή θα έλθει τόσο απροσδόκητα και ενώ θα είναι αυτοί τόσο αμέριμνοι· και το «δύο που αλέθουν», το οποίο και αυτό είναι δείγμα αμεριμνησίας» (Χ).
(2) Με ασφάλεια και με προστασία (b). Αναφέρεται στο παραπάνω λεγόμενο «θα μαζέψουν τους εκλεκτούς του» (σ. 31)(δ).
«Θα τους πάρουν για να συναντήσουν τον Κύριο, επειδή είναι γνωστοί σε αυτόν» (Ζ). Όσοι αναφέρουν και τα λόγια αυτά στην άλωση της Ιερουσαλήμ ερμηνεύουν= Ο ένας συλλαμβάνεται και παραδίδεται σε θάνατο ή σε αιχμαλωσία (ο).
(3) Αφήνεται μέσα στους κινδύνους οσοιδήποτε θα συμβούν (b), «Αφήνονται κάτω ως ανάξιοι περιμένοντας εδώ τον δικαστή» (Ζ).
Ή, σύμφωνα με αυτούς που αναφέρουν τα λόγια στην άλωση των Ιεροσολύμων: διαφεύγει σώος και αβλαβής. Σημαίνεται λοιπόν με αυτά η εξόχως ευεργετική παρέμβαση της θείας πρόνοιας, που λυτρώνει με θαυμαστό τρόπο από τον βέβαιο κίνδυνο αυτούς που προστατεύει (ο).
Ματθ.24,41 δύο ἀλήθουσαι(1) ἐν τῷ μυλῶνι(2), μία παραλαμβάνεται καὶ μία ἀφίεται.
Ματθ.24,41 Δύο γυναίκες θ’ αλέθουν στο μύλο, η μία θα σωθεί κι η άλλη θα χαθεί.
(1) Το άλεσμα του σίτου ήταν έργο των γυναικών (b).
(2) Ο τόπος, στον οποίο ο μύλος στρέφεται (g). Δες ιη 6, όπου ερμηνεύεται το ρήμα. Το οικοδόμημα στο οποίο είναι ο μύλος, Ιερεμία νβ 11. Όπως δύο άνδρες θα είναι στον αγρό εργαζόμενοι, έτσι και δύο γυναίκες θα αλέθουν (δ).
Ματθ.24,42 γρηγορεῖτε οὖν(1), ὅτι οὐκ οἴδατε(2) ποίᾳ ὥρᾳ ὁ Κύριος ὑμῶν ἔρχεται(3).
Ματθ.24,42 Να αγρυπνείτε, λοιπόν, γιατί δεν ξέρετε ποια μέρα θα έρθει ο Κύριός σας.
(1) Συμπέρασμα των στίχων 36-41= Επειδή λοιπόν κανείς δεν ξέρει την ημέρα ούτε την ώρα, και η παρουσία θα γίνει σε ημέρες αφρόντιστης ασφάλειας και ο χωρισμός των πιστών και απίστων, που θα ασχολούνται στα συνηθισμένα τους έργα θα είναι τελείως αιφνίδιος, για αυτό να είστε άγρυπνοι (δ). «Εγρήγορση και αγρυπνία να εννοήσεις, όχι μόνο την εγκράτεια από τον ύπνο, αλλά και την κάθε είδους προσοχή και εξέταση» (Ζ).
(2) «Δεν είπε δεν ξέρω, αλλά δεν ξέρετε». Ένα πράγμα είναι βέβαιο, ότι δεν γνωρίζουμε το χρόνο της έλευσης του Κυρίου· το μόνο λοιπόν, το οποίο μπορεί να μας ασφαλίσει είναι η διαρκής εγρήγορση. «Διότι θα κατέβει από τον ουρανό και θα είναι σαν ο κόσμος να κοιμάται τη νύχτα κατά κάποιο τρόπο και να ροχαλίζει μέσα σε πολλή αμαρτία» (Κ).
(3) Μπορεί κάποιος να ρωτήσει, γιατί αυτοί που ζουν τόσο μακριά από την έσχατη ημέρα, προτρέπονται για την έσχατη αυτή ημέρα να είναι άγρυπνοι; Απαντώ. Αυτοί που ζουν σε ένα ορισμένο χρόνο εκπροσωπούν εκείνους, οι οποίοι θα ζουν κατά το τέλος του κόσμου. Τα στοιχεία της θείας κρίσης και της αβεβαιότητας της ώρας του θανάτου μοιάζουν σε κάθε εποχή με την έσχατη ημέρα· και η ώρα του θανάτου ισοδυναμεί με την ώρα της ανάστασης και της κρίσης, σαν να μην παρεμβαλλόταν κάποιος χρόνος. Το συναίσθημα των αγαθών, που βιάζονται να συναντήσουν τον Κύριο, είναι το ίδιο είτε σε μακρά είτε σε σύντομη αναμονή (b).
Ματθ.24,43 Ἐκεῖνο δὲ γινώσκετε(1) ὅτι εἰ ᾔδει ὁ οἰκοδεσπότης ποίᾳ φυλακῇ(2) ὁ κλέπτης ἔρχεται(3), ἐγρηγόρησεν ἂν καὶ οὐκ ἂν εἴασε(4) διορυγῆναι(5) τὴν οἰκίαν αὐτοῦ(6).
Ματθ.24,43 Και να ξέρετε τούτο: Αν ήξερε ο ιδιοκτήτης ενός σπιτιού ποια ώρα θα έρθει ο κλέφτης, θα ξαγρυπνούσε και δε θ’ άφηνε να διαρρήξουν το σπίτι του.
(1) Αντιτίθεται στο «δεν ξέρετε» του προηγούμενου στίχου. Για αυτό μάλλον ως οριστική πτώση πρέπει να το πάρουμε.= Τουλάχιστον όμως γνωρίζετε αυτό. Συνήθως όμως αποδίδεται ως προστακτική.
(2) «Φυλακή είναι το ένα τέταρτο μέρος της νύχτας» (Ζ).
(3) Υποτίθεται ότι ο οικοδεσπότης έχει ειδοποιηθεί ότι πρόκειται κλέφτης να επιτεθεί στο σπίτι του (b). Ο υιός του ανθρώπου συγκρίνεται με κλέφτη μόνο και μόνο ως προς το απροσδόκητο της έλευσής του. Ποιος από τους μαθητές θα τολμούσε να επινοήσει τέτοια σύγκριση ή να κάνει λόγο για αυτήν, εάν ο ίδιος ο Κύριος δεν χρησιμοποιούσε αυτήν; (L).
(4) Με το να παραδοθεί στον ύπνο (b).
(5) Το οποίο θα απαιτούσε κάποιο χρόνο για να συντελεστεί (b).
(6) Ένας τρόπος λοιπόν απομένει για ασφαλή φρούρηση της οικίας: η συνεχής φύλαξη.
«Εδώ λοιπόν νομίζω ότι μαλώνει τους ράθυμους, διότι δεν δείχνουν τόσο ενδιαφέρον για την ψυχή τους, όσο ενδιαφέρον δείχνουν για τα χρήματά τους εκείνοι που περιμένουν κλέφτη. Διότι εκείνοι μεν όταν περιμένουν κλέφτη αγρυπνούν και δεν αφήνουν τίποτα από όσα υπάρχουν μέσα να αρπαχτεί· ενώ εσείς, αν και γνωρίζετε ότι θα έλθει, και θα έλθει οπωσδήποτε, δεν μένετε άγρυπνοι, λέει, και προετοιμασμένοι, ώστε να μην αρπαχτείτε από εδώ ανέτοιμοι» (Χ).
Ματθ.24,44 διὰ τοῦτο(1) καὶ ὑμεῖς γίνεσθε ἕτοιμοι(2), ὅτι ᾗ ὥρᾳ οὐ δοκεῖτε ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἔρχεται(3).
Ματθ.24,44 Γι’ αυτό κι εσείς να είστε έτοιμοι, γιατί ο Υιός του Ανθρώπου θα έρθει την ώρα που δεν τον περιμένετε».
(1) «Για ποιό; Για το ότι δεν ξέρετε τον καιρό» (Ζ).
(2) «Τους λέει να είναι ξάγρυπνοι, για να είναι πάντα έτοιμοι. Για αυτό λέει, όταν δεν το περιμένετε, τότε θα έλθει, επειδή θέλει να βρίσκονται σε διαρκή αγωνία και πάντοτε στην αρετή» (Χ).
(3) «Στο μεν παγκόσμιο τέλος είναι φανερό, ότι ο Κύριος έρχεται» (Ζ). Για την έλευση του Κυρίου ειδικά για τον καθένα από εμάς «αυτό που λέει σημαίνει το εξής· εάν γνώριζαν οι πολλοί πότε θα πεθάνουν, οπωσδήποτε θα έδειχναν φροντίδα κατά την ημέρα εκείνη» (Χ). Για τον καθένα από εμάς ο Κύριος έρχεται κατά την ώρα, κατά την οποία ο καθένας θα πεθάνει.
Στιχ. 45-51. Ο πιστός και ο κακός δούλος.
Ματθ.24,45 (1)Τίς ἄρα ἐστὶν(2) ὁ πιστὸς(3) δοῦλος καὶ φρόνιμος(3), ὃν κατέστησεν(4) ὁ κύριος αὐτοῦ ἐπὶ τῆς θεραπείας(5) αὐτοῦ τοῦ διδόναι(6) αὐτοῖς τὴν τροφὴν(7) ἐν καιρῷ(8);
Ματθ.24,45 Ποιος άραγε είναι ο έμπιστος και συνετός δούλος που ο κύριός του τον έκανε επιστάτη των δούλων του, να τους δίνει την τροφή τις ορισμένες ώρες;
(1) «Επειδή τους έβαλε στο να θυμούνται την κρίση, στρέφει το λόγο και προς τους διδασκάλους λοιπόν, μιλώντας για κολάσεις και τιμές, και αφού πρώτα ανέφερε αυτούς που κατόρθωσαν την αρετή, τελειώνει με τους αμαρτωλούς, κλείνοντας το λόγο με λόγια που προκαλούν φόβο» (Χ).
Η συνέχεια είναι φυσικότατη. Τι σημαίνει η διπλή αυτή παραγγελία, να γρηγορείτε και να είστε έτοιμοι; Να πράττει ο καθένας το καθήκον του, διότι αναμένει την έλευση του Κυρίου (L). Συνετοί και κακοί δούλοι εδώ είναι οι απόστολοι και θρησκευτικοί άρχοντες των Ιουδαίων. Ο Wellhausen φρονεί, ότι πρόκειται για τους εκκλησιαστικούς άρχοντες, που καταχρώνται τη διακονία τους. Οι λόγοι μπορούν να εννοηθούν και έτσι για τους μετέπειτα χρόνους, αλλά όταν λέχθηκαν από τον Ιησού, δεν είναι δυνατόν να είχαν το νόημα αυτό (S).
Μπορεί όμως να έχει και γενικότερη εφαρμογή η παραβολή. «Αυτή η παραβολή θα άρμοζε και για τους πολιτικούς άρχοντες. Διότι ο καθένας πρέπει να χρησιμοποιεί ό,τι έχει για το κοινό συμφέρον. Και αν έχεις σοφία, είτε εξουσία, είτε πλούτο, είτε οτιδήποτε, να μην είναι για βλάβη των συνδούλων, ούτε για την καταστροφή σου» (Χ). Μπορεί επίσης να εννοηθεί ότι αναφέρεται σε ολόκληρο το λαό του Θεού (ο).
(2) «Δεν το είπε αυτό αγνοώντας, αλλά για να δείξει το σπάνιο και πολύτιμο» (Σχ).
(3) «Και τα δύο απαιτεί, και σύνεση και πίστη. Διότι η αμαρτία γίνεται από ανοησία. Τον ονομάζει λοιπόν έμπιστο μεν, διότι από όσα ανήκαν στο δεσπότη, τίποτα δεν σφετερίστηκε ούτε σπατάλησε αλόγιστα και άσκοπα· συνετό δε, διότι γνώριζε να διαχειρίζεται όπως έπρεπε αυτά που του δόθηκαν. Διότι και τα δύο χρειαζόμαστε. Αν ένα από τα δύο απουσιάζει, το άλλο χωλαίνει. Διότι αν κάποιος είναι πιστός και δεν κλέβει, σπαταλά όμως και δεν ξοδεύει όσα πρέπει, είναι μέγα το έγκλημα, αν πάλι γνωρίζει να διαχειρίζεται καλά, αλλά κλέβει, πάλι η κατηγορία δεν είναι μικρή» (Χ).
(4) Βάζω κάποιον προϊστάμενο σε κάτι για να φροντίζει για αυτό (g).
(5) Αυθεντική γραφή οικετείας=συνέλευση οικετών, δούλων (g). Συνώνυμο εδώ και το θεραπεία= «θεραπεία λέει τους θεράποντες, τους δούλους» (Ζ).
(6) Αυτό αναφέρεται στον πιστό. Το αντίθετο δηλώνεται στο σ. 49 (b).
(7) Αντίστοιχο της λέξης του Λουκά σιτομέτριον (b).
(8) Αυτό αναφέρεται στο φρόνιμον (b). Η όλη φράση διδόναι αυτοις…=Να φροντίζει, να έχουν κατάλληλη τροφή και στον πρέποντα χρόνο (ο).
Ματθ.24,46 μακάριος(1) ὁ δοῦλος ἐκεῖνος ὃν ἐλθὼν ὁ κύριος αὐτοῦ εὑρήσει ποιοῦντα οὕτως(2).
Ματθ.24,46 Μακάριος ο δούλος εκείνος που όταν έρθει ο κύριός του, θα τον βρει να κάνει σωστά τη δουλειά του.
(1) Μακάριος αυτός που είναι ξάγρυπνος, είναι ένας από τους 7 μακαρισμούς στην Αποκάλυψη (ιστ 15) και παραμένει πάντα αληθινός. Βασίζεται στο μακαρισμό ο οποίος εκφράζεται εδώ (p).
(2) «Έτσι όπως διατάχτηκε» (Ζ).
Ματθ.24,47 ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ἐπὶ πᾶσι τοῖς ὑπάρχουσιν(1) αὐτοῦ καταστήσει αὐτόν.
Ματθ.24,47 Σας βεβαιώνω πως θα τον βάλει υπεύθυνο σ’ όλα του τα υπάρχοντα.
(1) «Τι θα μπορούσε να γίνει ίσο με αυτήν την τιμή; Ποιός λόγος μπορεί να δείξει την αξία, τη μακαριότητα, όταν ο βασιλιάς των ουρανών που έχει τα πάντα, πρόκειται να τοποθετήσει άνθρωπο ως διαχειριστή όλων των υπαρχόντων του;»(Χ).
Ματθ.24,48 ἐὰν δὲ εἴπῃ ὁ κακὸς δοῦλος(1) ἐκεῖνος(2) ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ, χρονίζει ὁ κύριός μου ἐλθεῖν(3),
Ματθ.24,48 Αν όμως ο κακός εκείνος δούλος πει μέσα του: “αργεί να ’ρθεί ο κύριός μου”
(1) «Έπειτα, όπως κάνει πάντα, διορθώνει τον ακροατή όχι μόνο από την τιμή που επιφυλάσσεται στους αγαθούς, αλλά και από την κόλαση με την οποία απειλούνται οι πονηροί» (Χ).
(2) «Εκείνος που αντιθέτως αποδείχτηκε άπιστος και ανόητος» (Ζ). Εκείνος, τον οποίο ο Κύριος ξέρει (b).
(3) «Αν κάποιος θα έλεγε· είδες τι κακός λογισμός μπήκε με το να μην είναι γνωστή η ημέρα; Διότι λέει, αργεί ο κύριός μου. Θα λέγαμε ότι αυτό συνέβη, όχι διότι δεν είναι γνωστή η ημέρα, αλλά διότι είναι πονηρός ο δούλος. Διότι στο συνετό και πιστό γιατί δεν μπήκε αυτή η σκέψη; Διότι τι σημασία έχει και αν αργεί ο δεσπότης άθλιε; Μήπως περιμένεις ότι δεν θα έλθει και καθόλου;» (Χ).
Ματθ.24,49 καὶ ἄρξηται τύπτειν(1) τοὺς συνδούλους(2) αὐτοῦ, ἐσθίῃ δὲ(3) καὶ πίνῃ(1) μετὰ τῶν μεθυόντων(4),
Ματθ.24,49 κι αρχίσει να χτυπάει τους συνδούλους του και να τρώει και να πίνει μαζί με μέθυσους,
(1) Εάν αρχίσει να τυραννά μεν αυτούς που διαφωνούν με αυτόν και να γλεντοκοπά με αυτούς που τον υποστηρίζουν (S).
(2) Ονομάζει αυτούς συνδούλους, για να τονίσει τον άδικο χαρακτήρα της συμπεριφοράς του κακού δούλου προς αυτούς. Ήταν εκείνος επιστάτης τους, αλλά ήταν υφιστάμενοι όλοι σε κοινό κύριο (b).
(3) Αντιτίθεται η προς τους συνδούλους άδικη συμπεριφορά με την τρυφή και το μεθύσι, στα οποία αυτός μαζί με τους άλλους παραδίδεται (b).
(4) «Δηλαδή συναναστρέφεται με κακούς και διεφθαρμένους ανθρώπους» (Ζ).
Ματθ.24,50 ἥξει(1) ὁ κύριος τοῦ δούλου ἐκείνου ἐν ἡμέρᾳ ᾗ οὐ προσδοκᾷ(2) καὶ ἐν ὥρᾳ ᾗ οὐ γινώσκει,
Ματθ.24,50 θα ’ρθεί ο κύριός του μια μέρα που αυτός δε θα τον περιμένει και σε ώρα που δε θα την υποψιάζεται·
(1) Ο ερχομός αυτός του Κυρίου προς τον κακό δούλο, φανερώνει τον ερχομό, όχι μόνο στη γενική κρίση αλλά και τη μερική κρίση με τον αιφνίδιο θάνατο (Λουκ. ιβ 20)(δ).
(2) Εξυπακούεται: να έλθει αυτός (b). Σε αυτό έγκειται η διαφορά του καλού δούλου με τον κακό, στο ότι ο μεν πρώτος ζούσε με διαρκή αναμονή του κυρίου του και παρέμενε για αυτό πιστός σε αυτόν, ενώ ο δεύτερος, σαν να μην επρόκειτο να δώσει ποτέ λόγο των πράξεών του, εκτράπηκε σε κάθε είδους υπερβολές (ο).
Ματθ.24,51 καὶ διχοτομήσει(1) αὐτόν, καὶ τὸ μέρος αὐτοῦ(2) μετὰ τῶν ὑποκριτῶν(3) θήσει(4)· ἐκεῖ ἔσται ὁ κλαυθμὸς καὶ ὁ βρυγμὸς τῶν ὀδόντων.
Ματθ.24,51 θα του επιβάλει σκληρή τιμωρία και θα τον ρίξει στον τόπο όπου τιμωρούνται οι υποκριτές. Εκεί θα κλαίει και θα τρίζει τα δόντια του».
(1) Λιγότερο πιθανή ερμηνεία: «θα αφαιρέσει από αυτόν το οικονομικό αξίωμα» (Ζ). Πιο σωστά=θα διαιρέσει στα δύο· όχι θα διαιρέσει το σώμα στα δύο με πριόνι, το οποίο καμία εφαρμογή δεν έχει, αλλά σημαίνει χωρίζει την ψυχή από το σώμα με αιφνίδιο θάνατο (δ). Κατά γράμμα να κόψει αυτόν στα δύο· είδος τιμωρίας η οποία δεν ήταν σπάνια στην αρχαιότητα. Δες Β΄ Βασ. ιβ 31 (F).
(2) «Τη θέση του θα την βάλει μαζί με τους υποκριτές» (Ζ)· βάζω το μέρος κάποιου με κάποιους=αποφασίζω και ορίζω την τύχη κάποιου ανάμεσα σε άλλους (g).
(3) «Διότι υποκρινόταν μεν ότι διαχειριζόταν και ήταν υπεύθυνος, αλλά μάλλον έβλαπτε» (Ζ). Επίθετο που συνήθως αποδίδεται στους Φαρισαίους (L). Συνώνυμο σχεδόν με το «απίστων» που χρησιμοποιεί ο Λουκάς (ιβ 46) (p).
(4) Σύμφωνα με κρίση δίκαιη, αυστηρή και αμετάκλητη (b).
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΚΕ’ (25)
Στιχ. 1-13. Η παραβολή των δέκα παρθένων.
Ματθ.25,1 Τότε(1) ὁμοιωθήσεται(2) ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν(3) δέκα(4) παρθένοις(5), αἵτινες λαβοῦσαι τὰς λαμπάδας(6) αὐτῶν ἐξῆλθον(7) εἰς ἀπάντησιν τοῦ νυμφίου(8).
Ματθ.25,1 Ο ερχομός της βασιλείας του Θεού θα μοιάζει με ό,τι έγινε με δέκα παρθένες. Αυτές πήραν τα λυχνάρια τους και βγήκαν να προϋπαντήσουν το γαμπρό.
Ο Ματθαίος προσθέτει εδώ 2 παραβολές, για να ενισχύσει το μάθημα που αφορά στην αναγκαιότητα της εγρήγορσης σε σχέση με την έλευση του υιού του ανθρώπου. Και οι δύο εμφανίζουν σε εμάς τη στιγμή της έλευσης και δείχνουν ποια πρέπει να είναι η διαγωγή των Χριστιανών που προετοιμάζονται για ένα τόσο αποφασιστικό γεγονός. Τα δύο επίθετα («πιστός και φρόνιμος») που αποδίδονται στον καλό δούλο στο κδ 45 παρέχουν σε εμάς το κλειδί για το τι είναι αναγκαίο εδώ. Απαιτείται πιστότητα και σύνεση. Στην παραβολή των 10 παρθένων τονίζεται η σύνεση, στην των ταλάντων η ανάγκη της πιστότητας (p). Η κύρια ιδέα στην παραβολή αυτή είναι = «Να είστε έτοιμοι».
«Διδάσκει να μην αμελούμε για τα αναγκαία, αλλά έγκαιρα να παρασκευάζουμε τα εφόδια για τη ζωή και με την προετοιμασία της καρδιάς να αναμένουμε την παρουσία του νυμφίου. Διότι οι ανόητες παρθένες επειδή ήταν ανέτοιμες, αποξενώθηκαν από τη χαρά του νυμφώνα» (Β). Λιγότερο πιθανή ερμηνεία: «αναφέρει αυτήν την παραβολή, που είναι ικανή να πείσει, ότι η παρθενία και όλα τα άλλα καλά, όταν είναι έρημη από τα καλά της ελεημοσύνης, απορρίπτεται μαζί με τους πόρνους, και τοποθετεί τον απάνθρωπο και τον ανελεήμονα μαζί με αυτούς» (Χ).
(1) Δηλαδή κατά το χρόνο της έλευσης του Μεσσία (p).
(2) Δεν σημαίνει ότι η ομοίωση θα γίνει τότε, αλλά ένα γεγονός που πρόκειται να λάβει χώρα μπορούμε ήδη να το συγκρίνουμε (L).
(3) «Βασιλεία ουρανών ονομάζει τώρα με ιδιαίτερο τρόπο, αυτά που θα γίνουν τότε στη βασιλεία των ουρανών» (Ζ). Την αληθινή ζωή στην πλήρη δόξα της Βασιλείας των ουρανών, η οποία θα εξασφαλιστεί σε εκείνους, οι οποίοι συμπεριφέρονται και ενεργούν όπως οι 5 συνετές παρθένες (p).
(4) Ο αριθμός 10 είναι ίσως δηλωτικός του ολόκληρου. Σύμφωνα με τα όσα επικρατούσαν στους Ιουδαίους, 10 αποτελούσαν σωματείο (p). Σύμφωνα με τον Φίλωνα «ο αριθμός δέκα είναι τέλος τελειότατο της μονάδας». Εικονίζει λοιπόν ο αριθμός όλους τους πιστούς (δ), το όλο σώμα των Χριστιανών, το οποίο και εδώ αποτελείται, όπως συνήθως, από δύο τάξεις. Το ότι οι τάξεις αυτές εδώ είναι ίσες, 5 και 5, δεν κρύβει κάποια σημασία. Ο Κύριος αποφεύγει εδώ να μιλήσει για την αναλογία μεταξύ χαμένων και σωσμένων.
(5) Οι 10 παρθένες είναι 10 φίλες της νύφης, χωρίς το γεγονός της παρθενίας να έχει κάποια σημασία στην παραβολή, όπως και ο αριθμός 10, τα οποία πάρθηκαν ως στοιχεία πιθανώς από αυτά που τότε συνηθίζονταν και θεωρούνταν ως πρέποντα (L).
Οι 10 παρθένες δεν εξεικονίζουν τη βασιλεία των ουρανών, αλλά αυτούς που επιθυμούν να μπουν σε αυτήν. Δεδομένου μάλιστα ότι η βασιλεία περιγράφεται μερικές φορές μεν ως παρούσα, άλλοτε πάλι ως μελλοντική, μπορούμε να πούμε, ότι οι 10 παρθένες εξεικονίζουν αυτούς που έγιναν μεν δεκτοί στην επίγεια μορφή της βασιλείας, δηλαδή στην εκκλησία, και προσπαθούν να απολαύσουν και τα αγαθά της στον ουρανό θριαμβεύουσας εκκλησίας, της μελλοντικής ένδοξης βασιλείας.
Λιγότερο πιθανή εκδοχή: «δεν φέρνει ως υπόδειγμα τώρα τυχαία στην παραβολή παρθένες, αλλά επειδή έδειξε ότι είναι μεγάλο πράγμα η παρθενία με τα λόγια που είπε, ότι, «Υπάρχουν ευνούχοι οι οποίοι ευνούχισαν τους εαυτούς τους για τη βασιλεία των ουρανών»» (Ζ).
(6) Λαμπάδες αναμμένες (b), εδώ θα ήταν οι μικρές εκείνες πήλινες λυχνίες που χρησιμοποιούνταν κατά τη χαναναϊκή εποχή. Δεν ήταν δυνατόν να χωρέσουν αρκετό λάδι. Ήταν λοιπόν συνετό, εφόσον ο καιρός της αναμονής μπορούσε να είναι μακρός, να κουβαλάνε μαζί τους αυτοί που χρησιμοποιούσαν αυτές και άλλα δοχεία με λάδι, για να έχουν αυτό για εφοδιασμό της λυχνίας (L).
«Παρθενική λαμπάδα» είναι, ή λιγότερο πιθανώς «η καθαρότητα από την παρθενία» (Ζ), ή μπορούν να σημαίνουν τα εξωτερικά σημάδια μιας χριστιανικής ζωής, τα οποία υποδηλώνουν κάποια επαγρύπνηση και υπονοούν ότι τα πρόσωπα, τα οποία δέχτηκαν τις συνήθειες αυτές έχουν υπόψη ορισμένο σκοπό. Προσδοκούν ανάσταση νεκρών και ζωή του μέλλοντος αιώνος. Στην εκδοχή αυτή το λάδι εκπροσωπεί την εσωτερική αυτή πνευματική δύναμη, η οποία μεταδίδει φως, θερμότητα και αξία στους εξωτερικούς τύπους της θρησκείας.
Η δημόσια λατρεία, η νηστεία και τα άλλα εξωτερικά έργα είναι καλά με τον όρο ότι απορρέουν από το χριστιανικό πνεύμα και τρέφονται από αυτό. Η εσωτερική ζωή με σταθερή κοινωνία με το πνεύμα του Θεού είναι το λάδι, το οποίο μόνο μπορεί να φωτίσει και να κάνει ευεργετική και σε μας και στους άλλους τη θρησκευτική δράση, την οποία εκδηλώνουμε στην καθημερινή μας ζωή (p).
(7) Βγήκαν από το σπίτι της νύφης σε κάποιο προθάλαμο ή μικρό σπιτάκι και ανέμεναν με την πρώτη πρόσκληση να βγουν στο δρόμο για συνάντηση του νυμφίου (δ).
(8) «Νυμφίος είναι ο Χριστός επειδή ποθεί και ποθείται» (Ζ). Δεν αναφέρεται εδώ νύφη, διότι δεν ζητείται αυτό από τους σκοπούς της παραβολής. Η νύφη θα ήταν η εκκλησία. Τη θέση της κατέχουν εδώ οι 10 παρθένες, που εκπροσωπούν την πάνω στη γη εκκλησία κατά τη σύνθεσή της από μέλη πρόθυμα και ράθυμα (p).
Ματθ.25,2 πέντε δὲ ἦσαν ἐξ αὐτῶν φρόνιμοι(1) καὶ αἱ πέντε μωραί(2).
Ματθ.25,2 Πέντε απ’ αυτές ήταν συνετές και πέντε άμυαλες.
(1) «Εκείνες ονόμασε συνετές, που δεν έπαθαν αυτό που έπαθαν οι ανόητες» (Ζ).
(2) Η ανοησία τους κατανοείται καλύτερα από την περιγραφή για τις συνετές (b). Στερούνταν πρακτικής σοφίας, προνοητικότητας (F).
Ματθ.25,3 αἵτινες(1) μωραὶ λαβοῦσαι τὰς λαμπάδας(2) ἑαυτῶν οὐκ ἔλαβον μεθ᾿ ἑαυτῶν ἔλαιον·
Ματθ.25,3 Οι άμυαλες πήραν τα λυχνάρια τους, μα δεν πήραν μαζί τους και λάδι.
(1) Αυθεντική γραφή: αι γαρ μωραί, στην οποία το γαρ αιτιολογεί τον χαρακτηρισμό μωραί. Ήταν ανόητες διότι…
(2) Οι λυχνίες τους είχαν λάδι, αλλά ήταν αναμμένες και το λάδι έτσι καταναλωνόταν. Έπρεπε λοιπόν να προνοήσουν για την περίπτωση της εξάντλησής του.
Ματθ.25,4 αἱ δὲ φρόνιμοι ἔλαβον ἔλαιον ἐν τοῖς ἀγγείοις(1) αὐτῶν μετὰ τῶν λαμπάδων αὐτῶν.
Ματθ.25,4 Απεναντίας, οι συνετές πήραν μαζί με τα λυχνάρια τους και λάδι στα δοχεία τους.
(1) Αυτά αντιπροσωπεύουν τα βάθη των καρδιών (b).
Ματθ.25,5 χρονίζοντος δὲ τοῦ νυμφίου(1) ἐνύσταξαν πᾶσαι καὶ ἐκάθευδον(2).
Ματθ.25,5 Επειδή όμως ο γαμπρός αργοπορούσε, νύσταξαν όλες και κοιμήθηκαν.
(1) «Αργούσε λόγω της αργοπορίας της δευτέρας παρουσίας» (Ζ). Ο Κύριος έρχεται αιφνίδια είτε στο θάνατο καθενός από εμάς είτε στη Δευτέρα του παρουσία. Ο όλος στίχος έχει την πρόθεση να τονίσει την αιφνίδια έλευση του Νυμφίου και στο αβέβαιο της ώρας, κατά την οποία θα ερχόταν ο Νυμφίος, έγκειται το κέντρο της παραβολής.
(2) Λιγότερο πιθανή ερμηνεία, ότι νύστα πρέπει να θεωρήσουμε την ψυχορραγία (=πριν βγει η ψυχή), ενώ ύπνο το θάνατο» (Ζ). Πιο σωστά, μπήκε μάλλον, για να τονιστεί το αιφνίδιο της έλευσης του Νυμφίου. Όλες, τόσο οι ανόητες όσο και οι συνετές. Και είναι αξιοσημείωτο ότι κανείς δεν κατηγορεί αυτές για αυτό (p).
Ματθ.25,6 μέσης δὲ νυκτὸς(1) κραυγὴ(2) γέγονεν(3)· ἰδοὺ ὁ νυμφίος ἔρχεται, ἐξέρχεσθε(4) εἰς ἀπάντησιν αὐτοῦ.
Ματθ.25,6 Κατά τα μεσάνυχτα ακούστηκε μια φωνή: “έρχεται ο γαμπρός· βγείτε να τον προϋπαντήσετε!”
(1) «Μεσάνυχτα είπε, ή, για να φανερώσει πάλι το ανυποψίαστο και απροσδόκητο» (Ζ), «για να δείξει ότι ανέλπιστος έρχεται ο Κύριος, όπως ακριβώς τα μεσάνυχτα όλοι πλέον κοιμόμαστε με βαθύ ύπνο» (Θφ).
«Ή, για να φανερώσει ότι η ανάσταση των νεκρών θα γίνει νύχτα» (Ζ). «Παράδοση των Ιουδαίων ήταν ότι ο Μεσσίας επρόκειτο να έλθει τα μεσάνυχτα, όπως και στα χρόνια της Αιγύπτου, όταν το Πάσχα γιορτάστηκε, ήλθε ο εξολοθρευτής. Από όπου συμπεραίνω ότι και αποστολική παράδοση διαδόθηκε, κατά την ημέρα της αγρυπνίας του Πάσχα να μην επιτρέπεται πριν τα μεσάνυχτα να απολύεται ο λαός, αλλά να αναμένει την έλευση του Χριστού» (Ιε).
Πιθανότερη η πρώτη εκδοχή σύμφωνα με την οποία «επέμεινε στο σχήμα της παραβολής» (Χ), «ενώ διαρκούσε ο ύπνος όλων των παρθένων» (b), και τα μεσάνυχτα εκπροσωπούν την έσχατη δυνατή αναβολή, την τελευταία στιγμή, μέχρι την οποία είναι δυνατόν να αναβληθεί γάμος του οποίου η τέλεση ορίστηκε σε συγκεκριμένη ημέρα (L).
(2) Για να τις ξυπνήσει (b). Η κραυγή έρχεται με τρομακτικό αιφνιδιασμό (S).
(3) Αυτοί που κραυγάζουν είναι οι νέοι που μπήκαν ως φύλακες έξω αναμένοντας την έλευση του γαμπρού και είχαν την εντολή αφού αντιληφθούν έγκαιρα αυτήν, να ειδοποιήσουν αυτούς που είναι στο σπίτι.
(4) Από το μικρό σπιτάκι στο δρόμο (δ). Οι παρθένες λοιπόν δεν κοιμούνταν στο ύπαιθρο αλλά σε χώρο κλειστό. Πρέπει να βγουν για να συναντήσουν (L).
Ματθ.25,7 τότε ἠγέρθησαν πᾶσαι(1) αἱ παρθένοι ἐκεῖναι καὶ ἐκόσμησαν(2) τὰς λαμπάδας αὐτῶν.
Ματθ.25,7 Όλες, λοιπόν, οι παρθένες σηκώθηκαν και τακτοποίησαν τα λυχνάρια τους.
(1) Τότε και οι πονηροί και αμέριμνοι θα ξυπνήσουν. Τα πάντα θα ξυπνήσουν (b).
(2) Το λάδι είχε εξαντληθεί και οι λυχνίες κινδύνευαν να σβήσουν. Το φυτίλι ήδη καπνίζει. Έπρεπε λοιπόν να τακτοποιηθούν αυτά. Το κοσμώ εδώ βρίσκεται με την αρχική του έννοια του τακτοποιώ και όχι με αυτήν του στολίζω (L).
Ματθ.25,8 αἱ δὲ μωραὶ(1) ταῖς φρονίμοις εἶπον· δότε ἡμῖν ἐκ τοῦ ἐλαίου ὑμῶν, ὅτι αἱ λαμπάδες ἡμῶν σβέννυνται(2).
Ματθ.25,8 Οι άμυαλες είπαν τότε στις συνετές: “δώστε μας από το λάδι σας, γιατί τα λυχνάρια μας σβήνουν”.
(1) «Πάλι τις ονομάζει ανόητες» (Χ). «Και αυτό είναι δείγμα ανοησίας, το να περιμένουν ότι εκεί θα πάρουν λάδι για τακτοποίηση, και μάλιστα λάδι που αποκτήθηκε από άλλους» (Ζ).
(2) Αυτήν ακριβώς τη στιγμή (b).
Ματθ.25,9 ἀπεκρίθησαν δὲ αἱ φρόνιμοι(1) λέγουσαι· μήποτε οὐκ ἀρκέσει ἡμῖν καὶ ὑμῖν(2)· πορεύεσθε δὲ μᾶλλον πρὸς τοὺς πωλοῦντας(3) καὶ ἀγοράσατε ἑαυταῖς.
Ματθ.25,9 Οι συνετές όμως απάντησαν: “όχι, γιατί δε θα φτάσει και για μας και για σας· καλύτερα, πηγαίνετε στους πωλητές ν’ αγοράσετε για δικό σας”.
(1) Οι συνετές παρθένες είναι τύπος της σύνεσης, που φτάνει μάλιστα στα άκρα, όχι όμως και της αγάπης (L). Και εδώ, όπως και σε όλα, οι 5 συνετές έδειξαν τους εαυτούς τους συνετούς (b). Άλλωστε καμία παραβολή δεν μπορεί να συμπίπτει με όλες τις λεπτομέρειες της αλήθειας, για την οποία χρησιμοποιείται. Εδώ λοιπόν ήταν αναγκαίο να δειχτεί, ότι οι ανόητες παρθένες δεν ήταν δυνατόν να αποτρέψουν την τελευταία στιγμή τις συνέπειες της ανοησίας τους. Αυτό όμως δεν ήταν δυνατόν πιο παραστατικά να περιγραφεί, παρά εάν παρουσιάζονται οι ανόητες παρθένες να ζητούν και να συναντούν άρνηση (p).
(2) Υπονοείται: δεν μπορούμε να κάνουμε αυτό που ζητάτε… (δ). Ανώμαλη και ελλιπής πρόταση λόγω της βιασύνης του συμβάντος (b). Η άρνηση των συνετών παρθένων να δώσουν από το λάδι τους δείχνει όχι έλλειψη θέλησης, αλλά έλλειψη δυνατότητας. Είναι αδύνατον σε κάποιο πρόσωπο να παραχωρήσει σε άλλο την πνευματική δύναμη, που μεταδίδεται σε αυτόν από την προσωπική του επικοινωνία με το Πνεύμα του Θεού.
«Κανείς δεν θα μπορέσει τότε να ωφελήσει άλλον από τη δική του αρετή… Πρόσεξε όμως πώς οι συνετές και εκεί δείχνουν την ελεημοσύνη τους, αφού θέλουν μεν να δώσουν και στις ανόητες, αλλά δεν μπορούν. Διότι αυτό φανερώνει η απάντησή τους» (Ζ). Μόλις είναι ανάγκη να σημειώσουμε, ότι το χωρίο αυτό αντιτίθεται στη διδασκαλία της ρωμαϊκής εκκλησίας για έργα αξιομισθίας που περισσεύουν (supererogationis)(ο).
(3) Κανείς δεν μπορεί από το λάδι του να μεταδώσει, αλλά μόνο μπορεί να διδάξει πώς βρίσκεται το λάδι. Πρέπει να αγοραστεί με προσωπική πείρα. «Μη μπορώντας να δώσουν για εύλογη αιτία, όμως από φιλανθρωπία συμβουλεύουν» (Ζ).
Ματθ.25,10 ἀπερχομένων δὲ αὐτῶν ἀγοράσαι(1) ἦλθεν ὁ νυμφίος καὶ αἱ ἕτοιμοι εἰσῆλθον μετ᾿ αὐτοῦ εἰς τοὺς γάμους, καὶ ἐκλείσθη ἡ θύρα(2).
Ματθ.25,10 Αλλά ενώ πήγαιναν ν’ αγοράσουν λάδι, ήρθε ο γαμπρός. Τότε οι έτοιμες παρθένες μπήκαν μαζί του στη γιορτή του γάμου, και έκλεισε η πόρτα.
(1) «Όρμησαν μεν να πάνε, αλλά δεν μπόρεσαν. Δείχνει λοιπόν και ο λόγος αυτός, ότι τότε θα είναι μάταιη η ορμή προς την αρετή» (Ζ). «Έφυγαν να αγοράσουν, αλλά τίποτα δεν αγόρασαν. Το λέει αυτό παραμένοντας στην παραβολή και υφαίνοντας αυτήν» (Χ). Δεν λέει, εάν και πού βρήκαν λάδι, ενδιαφερόμενος να τονίσει τον αποκλεισμό των ανόητων παρθένων.
(2) Αξιοσημείωτο, ότι μόλις ελάχιστο χρονικό διάστημα παρεμβάλλεται μεταξύ της κραυγής, ιδού ο νυμφίος έρχεται, και της άφιξης της γαμήλιας πομπής. Τα πάντα συμβαίνουν σε μία στιγμή, όσο να ανοιγοκλείσεις τα μάτια (Α΄Κορ. ιε 52). Το αιφνίδιο αυτό τονίστηκε και προηγουμένως στο κδ 27,28,37 (p). Όλοι οι προσκαλεσμένοι είχαν τότε μπει, όταν έκλεισε η πόρτα (F).
Ματθ.25,11 ὕστερον(1) δὲ ἔρχονται καὶ αἱ λοιπαὶ παρθένοι(2) λέγουσαι· κύριε κύριε(3), ἄνοιξον ἡμῖν.
Ματθ.25,11 Ύστερα από λίγο φτάνουν και οι υπόλοιπες παρθένες κι άρχισαν να φωνάζουν: “κύριε, κύριε, άνοιξέ μας!”
(1) Αφού έκλεισε η πόρτα (δ).
(2) Στις οποίες το όνομα παρθένες καμία τώρα ωφέλεια δεν παρέχει (b). «Πού είναι λοιπόν η καύχηση της παρθενίας, όταν δεν είδαν το νυμφίο και ούτε και όταν έκρουσαν την πόρτα ωφελήθηκαν;» (Χ).
(3) Η επίκληση κύριε κύριε με την απάντηση που δόθηκε υπενθυμίζουν μοναδικά το Ματθ. ζ 22 και εξής, ή ακόμα το Λουκ. ιγ 25 (L). Η επανάληψη κύριε κύριε δείχνει το έντονο και επίμονο της δέησης (δ), αλλά και τη θερμή επιθυμία να μπουν (ο).
Ματθ.25,12 ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐκ οἶδα(1) ὑμᾶς(2).
Ματθ.25,12 Εκείνος όμως τους αποκρίθηκε: “αλήθεια σας λέω, δε σας ξέρω”.
(1) «Δεν σας γνωρίζω, λέει, διότι είναι σβησμένες οι λαμπάδες σας. Γνώση βεβαίως τώρα να εννοήσεις αυτήν που προέρχεται από τη στενή σχέση» (Ζ). «Άκουσαν τη φοβερή εκείνη κουβέντα, πηγαίνετε, δεν σας ξέρω. Όταν όμως αυτός πει αυτό, τίποτα άλλο πλέον δεν μένει, παρά η γέεννα και η αφόρητη κόλαση» (Χ).
(2) «Δεν πρέπει να περιεργαζόμαστε γιατί είναι δέκα παρθένες και ποιά είναι τα αγγεία τους και ποιά η πόρτα των γάμων και τα σχετικά της παραβολής». Διότι η παραβολή «σκοπό έχει να διδάξει μόνο, ότι… η αρετή του άλλου δεν ωφελεί άλλον τότε, και ότι η ορμή για αρετή τότε είναι μάταιη, και ότι όσα πολλά και αν ικετεύουν τότε οι καταδικασμένοι, δεν συγκινούν. Όλα τα άλλα τοποθετήθηκαν μαζί χωρίς εξέταση, για να γίνει πειστική η παραβολή» (Ζ).
Ματθ.25,13 γρηγορεῖτε(1) οὖν, ὅτι οὐκ οἴδατε τὴν ἡμέραν οὐδὲ τὴν ὥραν ἐν ᾗ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἔρχεται(2).
Ματθ.25,13 Να είστε, λοιπόν, άγρυπνοι, γιατί δεν ξέρετε ούτε την ημέρα ούτε την ώρα που θα έρθει ο Υιός του Ανθρώπου».
(1) Εφαρμογή και συμπέρασμα (F). «Πολλές φορές λέει σαν επίλογο αυτό, δείχνοντας, ότι χρειάζεται πολλή προσοχή λόγω του άδηλου της τελευταίας ημέρας και ώρας» (Ζ). Δεν αναφέρεται στον ύπνο των παρθένων αλλά στην ανετοιμότητά τους.
(2) Η ημέρα και η ώρα, κατά την οποία ο υιός του ανθρώπου έρχεται, στους αναγνώστες υπενθυμίζει αυτομάτως τη στιγμή του θανάτου τους (L). «Δείχνει την άγνοια της εξόδου μας από εδώ» (Χ). Τη φράση «ἐν ᾗ… ἔρχεται» παραλείπουν οι αλεξανδρινοί κώδικες και κάποιοι άλλοι.
Στιχ. 14-30. Η παραβολή των ταλάντων.
Ματθ.25,14 Ὥσπερ(1) γὰρ ἄνθρωπος ἀποδημῶν(2) ἐκάλεσε τοὺς ἰδίους(3) δούλους(4) καὶ παρέδωκεν αὐτοῖς τὰ ὑπάρχοντα αὐτοῦ(5),
Ματθ.25,14 Η βασιλεία του Θεού μοιάζει μ’ έναν άνθρωπο ο οποίος φεύγοντας για ταξίδι, κάλεσε τους δούλους του και τους εμπιστεύτηκε τα υπάρχοντά του.
Ότι ο δούλος του Χριστού πρέπει να είναι συνετός, διδάχτηκε ήδη με την παραβολή των 10 παρθένων. Η τωρινή παραβολή διδάσκει, ότι πρέπει να είναι και πιστός· πρέπει να είναι πρόθυμος, δραστήριος και επιμελής στην προστασία των συμφερόντων του κυρίου του. Όπως λοιπόν στην προηγούμενη παραβολή οι 5 παρθένες τιμωρήθηκαν μόνο και μόνο για την ασύνετη αμέλειά τους, έτσι και εδώ ο δούλος που αποδοκιμάστηκε υπέστη την αυστηρή τιμωρία, όχι για δόλιο σφετερισμό της περιουσίας του κυρίου του, ή για την λόγω αμέλειας απώλεια αυτών, αλλά διότι αμέλησε να αυξήσει αυτά (p).
Η παραβολή έχει πρόθεση να διδάξει ότι παρόλο που η Παρουσία θα αργήσει, όμως θα γίνει σίγουρα και εκείνοι που επιθυμούν να μετάσχουν στις ευλογίες της, πρέπει να χρησιμοποιούν το χρόνο της αναμονής με σοφία (S).
«Και αυτή η παραβολή είναι όμοια μεν με αυτήν του πιστού δούλου και συνετού, αλλά έχει πλαστεί με άλλο τρόπο, και ασχολείται με αυτούς που παίρνουν από το Θεό χαρίσματα… διότι αυτά ονόμασε τώρα τάλαντα, επειδή είναι πολύτιμα· και ή τα χρησιμοποιούν και κερδίζουν ή τα κρύβουν και δεν κερδίζουν τίποτα» (Ζ).
«Εάν όμως στο Λουκά (ιθ 11-27) εκτίθεται με άλλο τρόπο η παραβολή των ταλάντων, εκείνο πρέπει να πούμε, ότι άλλη είναι αυτή και άλλη εκείνη. Διότι σε εκείνη μεν, από ένα κεφάλαιο προήλθαν διάφορα έσοδα· διότι από μία μνα ο μεν ένας παρουσίασε πέντε ενώ ο άλλος δέκα, για αυτό και δεν έτυχαν των ίδιων δωρεών· εδώ όμως το αντίθετο, για αυτό και το στεφάνι είναι ίσο» (Χ).
(1) Η πρόταση φαίνεται χωρίς απόδοση, αλλά η απόδοση παραλείπεται διότι εννοείται από μόνη της: Έτσι και εγώ ο Μεσσίας θα παραδώσω στους δικούς μου δούλους τα χαρίσματα (δ). Ή, όπως ακριβώς ένας άνθρωπος… έτσι θα μοιάσει η βασιλεία των ουρανών (L).
(2) «Επρόκειτο να αποδημήσει» (Ζ), ήταν έτοιμος να αναχωρήσει (δ).
(3) Τους δικούς του δούλους= Ήταν στην αποκλειστική υπηρεσία του, εντεταλμένοι να φροντίζουν τα συμφέροντά του (F). Ήταν δικοί του δούλοι και δεν ανήκαν σε κάποιον άλλον (ο).
(4) Προηγουμένως μίλησε για γυναίκες παρθένες, τώρα για άνδρες. Η μεταβολή αυτή έχει ίσως σκοπό να δείξει ότι και τα 2 φύλα οφείλουν να βρίσκονται σε εγρήγορση (p).
(5) Την περιουσία του. Στην πνευματική εφαρμογή τα υπάρχοντα παριστάνουν τους θησαυρούς του ευαγγελίου, τα μέσα και τις ευκαιρίες να πράττει κάποιος το αγαθό (ο). Η παραβολή των παρθένων δεν μιλά για εργασία, την οποία όφειλαν αυτές να εργαστούν κατά το χρόνο της αναμονής του νυμφίου. Η παραβολή των ταλάντων διδάσκει ότι ο χρόνος της αναμονής πρέπει να είναι χρόνος εργασίας (p).
Ματθ.25,15 καὶ ᾧ(1) μὲν ἔδωκε πέντε τάλαντα(2), ᾧ δὲ δύο, ᾧ δὲ ἕν, ἑκάστῳ κατὰ τὴν ἰδίαν δύναμιν(3), καὶ ἀπεδήμησεν(4) εὐθέως(5).
Ματθ.25,15 Σ’ άλλον έδωσε πέντε τάλαντα, σ’ άλλον δύο, σ’ άλλον ένα, στον καθένα ανάλογα με την ικανότητά του, κι έφυγε αμέσως για το ταξίδι.
(1) Οι 3 δούλοι που αναφέρονται στην παραβολή, διαλέχτηκαν ως περιπτώσεις από ευρύτερο αριθμό, ο οποίος αποτελούσε το προσωπικό πλούσιου οίκου (S).
(2) «Τάλαντα εδώ είναι η δύναμη του καθενός, είτε στην προστασία, είτε στα χρήματα, είτε στη διδασκαλία, είτε σε άλλο οποιοδήποτε πράγμα… Για αυτό ο Θεός μας έδωσε λόγο και χέρια και πόδια και δύναμη σώματος και νου και σύνεση, για να χρησιμοποιήσουμε όλα αυτά και για τη δική μας σωτηρία και για την ωφέλεια των πλησίον μας» (Χ).
(3) Σύμφωνα με την ιδιαίτερη ικανότητα να κάνει εμπόριο. Κανείς δεν απαιτείται να πράξει παραπάνω από όσο μπορεί (b). «Προσθέτει την αιτία της ανισότητας στη διανομή, ότι την έκανε σύμφωνα με τη δύναμη και καταλληλότητα του καθενός» (Ζ).
(4) «Με την έννοια του: και τους άφησε να εργάζονται» (Ζ). Κατά τη διάρκεια της απουσίας του Θεού από τον κόσμο, οι πιστοί δούλοι χρησιμοποιούν τα χαρίσματά τους συνετά και με επιμέλεια (S).
(5) Κάποιοι μεγαλογράμματοι κώδικες συνδέουν το ευθέως με τα επόμενα. Ο Βατικανός κώδικας αφήνει κάποιο διάστημα μεταξύ αυτού και της επόμενης λέξης. Ο Nestle το βάζει μαζί με τον επόμενο στίχο, οπότε παρέχεται αρκετά καλή έννοια, διότι ο δούλος παρουσιάζεται με πολλή προθυμία να ασχολείται με τον πολλαπλασιασμό των ταλάντων.
Ματθ.25,16 πορευθεὶς δὲ ὁ τὰ πέντε τάλαντα λαβὼν εἰργάσατο ἐν(1) αὐτοῖς καὶ ἐποίησεν(2) ἄλλα πέντε(3) τάλαντα.
Ματθ.25,16 Αυτός που έλαβε τα πέντε τάλαντα, πήγε και τα εκμεταλλεύτηκε και κέρδισε άλλα πέντε.
(1) Δηλώνει το όργανο σύμφωνα με τη σημιτική χρήση (L).
(2) «Αυτός που και πράττει καλά και διδάσκει σωστά, διπλασιάζει τα εμπιστευμένα τάλαντα» (Ζ).
(3) «Διπλασιάζουν» αυτός και αυτός που πήρε τα 2 τάλαντα «αυτά που τους εμπιστεύτηκε» (Ζ).
Ματθ.25,17 ὡσαύτως καὶ ὁ τὰ δύο ἐκέρδησε καὶ αὐτὸς ἄλλα δύο(1).
Ματθ.25,17 Κι αυτός που έλαβε τα δύο τάλαντα, κέρδισε επίσης άλλα δύο.
(1) Και εδώ το κέρδος είναι ίσο με το κεφάλαιο που τους εμπιστεύτηκε. «Είναι λογικό που έτυχαν της ίδιας αποδοχής αυτός που διπλασίασε τα πέντε και αυτός με τα δύο. Επειδή δηλαδή αυτό το αποτέλεσμα δεν το έφερε η ραθυμία αυτού, ούτε η προθυμία εκείνου, αλλά η ποσότητα της παρακαταθήκης… εύλογα ο έπαινος είναι ο ίδιος, αν και το έσοδο δεν είναι το ίδιο» (Αμμώνιος).
Ματθ.25,18 ὁ δὲ τὸ ἓν λαβὼν ἀπελθὼν ὤρυξεν ἐν τῇ γῇ(1) καὶ ἀπέκρυψε(2) τὸ ἀργύριον τοῦ κυρίου αὐτοῦ.
Ματθ.25,18 Εκείνος όμως που έλαβε το ένα τάλαντο, πήγε κι έσκαψε στη γη και έκρυψε τα χρήματα του κυρίου του.
(1) «Γη να εννοήσεις τον εαυτό του. Διότι μέσα του έθαψε αυτό που του δόθηκε για εργασία, ώστε να μη χρησιμεύσει ούτε σε αυτόν ούτε σε άλλους» (Ζ).
(2) Δεν ήταν καταχραστής αλλά μόνο αμελής (F). Δεν σπατάλησε αυτό ούτε σφετερίστηκε αυτό, αλλά διατήρησε αυτό αχρησιμοποίητο.
Ματθ.25,19 μετὰ δὲ χρόνον(1) πολὺν ἔρχεται(2) ὁ κύριος τῶν δούλων ἐκείνων καὶ συναίρει(3) μετ᾿ αὐτῶν λόγον.
Ματθ.25,19 Ύστερα από ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, γύρισε ο κύριος εκείνων των δούλων και έκανε λογαριασμό μαζί τους.
(1) Έτσι ώστε δόθηκε σε αυτούς αρκετός χρόνος να εργαστούν και να διπλασιάσουν το τάλαντο. Η ταχύτητα της έλευσης του Κυρίου δεν είναι απόλυτη (b).
(2) «Έρχεται κατά τη Δευτέρα παρουσία. Για αυτό είπε: και μετά από χρόνο πολύ» (Ζ). Υπαινίσσεται ότι η παρουσία θα αργήσει (L), και θα ακολουθήσει μετά από πολύ χρόνο από την ανάληψη (δ). Δευτερευόντως μπορεί να εννοηθεί και για την ώρα του θανάτου, όταν ο λογαριασμός του καθενός θα κλείσει για πάντα, για να επακολουθήσουν εν καιρώ οι συνέπειες των πράξεων του καθενός (ο).
(3) «Συναίρει λόγο, με την έννοια του κινεί διαδικασία εξέτασης» (Ζ). Δες Ματθ. ιη 23=κάνει λογαριασμό των χρημάτων του (δ).
Ματθ.25,20 καὶ προσελθὼν(1) ὁ τὰ πέντε τάλαντα λαβὼν(2) προσήνεγκεν ἄλλα πέντε τάλαντα λέγων· κύριε, πέντε τάλαντά μοι παρέδωκας· ἴδε(3) ἄλλα πέντε τάλαντα ἐκέρδησα ἐπ᾿ αὐτοῖς(4).
Ματθ.25,20 Παρουσιάστηκε τότε εκείνος που είχε λάβει τα πέντε τάλαντα και του έφερε άλλα πέντε. “Κύριε”, του λέει, “μου εμπιστεύτηκες πέντε τάλαντα· κοίτα, κέρδισα μ’ αυτά άλλα πέντε”.
(1) Με εμπιστοσύνη και χωρίς δισταγμό. Ο κακός δούλος έπραξε έτσι με ενδοιασμούς (b).
(2) Ο δίκαιος παίρνει απόφαση πριν τον αμαρτωλό. Δες και στ. 34 (b).
(3) Το θάρρος καλού δούλου. Δες (b).
(4) Ο καλός δούλος δεν αποδίδει το κέρδος στον εαυτό του, αλλά στα αγαθά του Κυρίου (b). «Ο μεν λέει, Κύριε, πέντε τάλαντα μου έδωσες· ο άλλος λέει δύο· δείχνοντας ότι από αυτόν πήραν την αφορμή της εργασίας και του αναγνωρίζουν μεγάλη χάρη και το παν το αποδίδουν σε αυτόν» (Χ). Η πρόθεση «επί» μπορεί να έχει και την έννοια της προσθήκης. Δηλαδή λέγεται εδώ για εκείνο, στο οποίο και άλλο προστίθεται=πάνω σε αυτά (g)· πάνω σε αυτά που δόθηκαν, και άλλα πέντε (δ).
Ματθ.25,21 ἔφη αὐτῷ ὁ κύριος αὐτοῦ· εὖ(1), δοῦλε ἀγαθὲ(2) καὶ πιστέ(3)! ἐπὶ ὀλίγα(4) ἦς πιστός, ἐπὶ πολλῶν(5) σε καταστήσω· εἴσελθε εἰς τὴν χαρὰν(6) τοῦ κυρίου σου.
Ματθ.25,21 Ο κύριός του του είπε: “εύγε, καλέ και έμπιστε δούλε! Αποδείχτηκες αξιόπιστος στα λίγα, γι’ αυτό θα σου εμπιστευτώ πολλά. Έλα να γιορτάσεις μαζί μου”.
(1) Επιφώνημα επιδοκιμασίας και ενθάρρυνσης (L).
(2) Αντιτίθεται στο πονηρέ του σ. 26 (b). Υπήρξε ευθύς στο χαρακτήρα (ο).
(3) Πιστός στα συμφέροντα του κυρίου του (ο). Αντίθετο με το οκνηρέ του σ. 26. Η πίστη διώχνει την οκνηρία (b).
(4) Τα χαρίσματα της παρούσας ζωής (δ). Εάν τα 5 τάλαντα είναι λίγα, πόσο θα είναι το σύνολο των πολλών! (b).
(5) Τα μελλοντικά, τα οποία μάτι δεν είδε κλπ. Α΄Κορ. β 9 (δ). «Θα σε αξιώσω πολλών χαρίτων, θα σου δώσω πολλά αγαθά» (Ζ).
(6) «Με αυτήν την κουβέντα δείχνει την πλήρη μακαριότητα» (Χ). Το είσελθε που προηγήθηκε μας αναγκάζει το χαρά να το ερμηνεύσουμε τόπο χαράς (δ). Ή, η χαρά θα είναι όχι μόνο μέσα σε αυτόν, αλλά από παντού θα τον κυκλώνει και θα τον καλύπτει και θα τον καταπλημμυρίζει σαν άβυσσος απέραντος (L).
(7) Σημαίνει πιθανώς: θα συμμετάσχεις στην ίδια με τον κύριό σου χαρά. Παριστάνει εδώ την αιώνια μακαριότητα του ουρανού (F).
Ματθ.25,22 προσελθὼν δὲ καὶ ὁ τὰ δύο τάλαντα λαβὼν εἶπε· κύριε, δύο τάλαντά μοι παρέδωκας· ἴδε ἄλλα δύο(1) τάλαντα ἐκέρδησα ἐπ᾿ αὐτοῖς.
Ματθ.25,22 Παρουσιάστηκε κι ο άλλος με τα δύο τάλαντα και του είπε: “κύριε, μου εμπιστεύτηκες δύο τάλαντα· κοίτα, κέρδισα άλλα δύο”.
(1) Το κέρδος λιγότερο σε σχέση με τα 5, ίσο όμως όσον αφορά τη δύναμη που πήρε (δ).
Ματθ.25,23 ἔφη αὐτῷ ὁ κύριος αὐτοῦ· εὖ, δοῦλε ἀγαθὲ καὶ πιστέ! ἐπὶ ὀλίγα ἦς πιστός, ἐπὶ πολλῶν σε καταστήσω· εἴσελθε εἰς τὴν χαρὰν τοῦ κυρίου σου(1).
Ματθ.25,23 Του είπε ο κύριός του: “εύγε, καλέ και έμπιστε δούλε! Αποδείχτηκες αξιόπιστος στα λίγα, γι’ αυτό θα σου εμπιστευτώ πολλά. Έλα να γιορτάσεις μαζί μου”.
(1) «Αν και είναι διαφορετικά τα χαρίσματα, αλλά ίση η τιμή· διότι και ίσος ο ζήλος. Διότι ο καθένας από τους δύο διπλασίασε αυτά που του δόθηκαν» (Ζ).
Ματθ.25,24 προσελθὼν δὲ καὶ ὁ τὸ ἓν τάλαντον εἰληφὼς εἶπε· κύριε· ἔγνων(1) σε ὅτι σκληρὸς(2) εἶ ἄνθρωπος, θερίζων ὅπου οὐκ ἔσπειρας(3) καὶ συνάγων(4) ὅθεν οὐ διεσκόρπισας(5)·
Ματθ.25,24 Παρουσιάστηκε κι εκείνος που είχε λάβει το ένα τάλαντο και του είπε: “κύριε, ήξερα πως είσαι σκληρός άνθρωπος. Θερίζεις εκεί όπου δεν έσπειρες και συνάζεις καρπούς εκεί που δε φύτεψες.
(1) Δεν γνωρίζει τον Κύριος αυτός που τον θεωρεί σκληρό. Ο Θεός είναι αγάπη. Η δικαιοσύνη φαίνεται στον ασεβή αδικία. Η δικαιοσύνη του Θεού είναι ανώτερη από τα παράπονα του πλάσματος (b).
(2) «Με την έννοια του αυστηρός» (Ζ), τραχύς, αυστηρός, ανεπιεικής (g). Η μομφή της σκληρότητας δεν είναι κάτι εκπληκτικό στο στόμα δούλου (L). Εξίσου επιτυχημένη και η ερμηνεία: σκληρός=Κύριος, ο οποίος τα παίρνεις όλα, χωρίς να προσφέρεις και κάποιο κέρδος ή πλεονέκτημα σε αυτούς που σε υπηρετούν (F).
(3) Ο δούλος κατηγορεί τον Κύριο και για κέρδη αθέμιτα και άδικα. Θέριζε εκεί, όπου δεν έσπειρε. Δηλαδή σε ξένο αγρό (L).
(4) Το σιτάρι που καθαρίστηκε από το άχυρο το αποθηκεύω στο σιτοβολώνα (g).
(5) Διασκορπίζω=λικμίζω (g). Συνάγεις στις αποθήκες εκείνο, το οποίο δεν διασκόρπισες λικμίζοντας στο αλώνι, για να καθαρίσεις αυτό από το άχυρο. «Ο πονηρός δούλος όχι μόνο δεν διπλασίασε, αλλά πρόσαψε και κατηγορία λέγοντας: Σε ήξερα ότι είσαι σκληρός… διότι τέτοιο πράγμα είναι η πονηρία, φέρνει σκοτάδι στο λογισμό και οδηγεί στον γκρεμό αυτόν που μια για πάντα ξέφυγε από τον ευθύ δρόμο» (Σχ).
Ματθ.25,25 καὶ φοβηθεὶς(1) ἀπελθὼν ἔκρυψα τὸ τάλαντόν σου ἐν τῇ γῇ(2)· ἴδε ἔχεις τὸ σόν(3).
Ματθ.25,25 Γι’ αυτό φοβήθηκα και πήγα κι έκρυψα το τάλαντό σου στη γη. Ορίστε τα λεφτά σου”.
(1) Χωρίς αγάπη, χωρίς εμπιστοσύνη, φοβούμενος μήπως δεν σε ικανοποιήσω, μήπως αναγκαστώ να ξοδέψω και από τα δικά μου, μήπως μάταια επιχειρήσω να μαζέψω από αγρό όπου η σοδειά δεν θα παρουσιαζόταν άξιά σου (b).
(2) «Αυτήν την απολογία την έπλασε η παραβολή, θέλοντας να δείξει, ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν θα μπορέσουν να απολογηθούν τίποτα εύλογο και ότι όσα απολογηθούν όλα θα γυρίσουν εναντί&omicr